Зорбас од Скопје
Смртта на Мајкл Какојанис, режисерот на култниот филм „Гркот Зорбас“, не' потсети дека славниот Грк почива на гробиштата „Бутел“
Димитар Чулев
„Ист е како него. Дали е возможно толку да личи на мојот татко. Само не, мојот татко не беше рибар“, така изреагирала Екатерина, ќерка на вистинскиот Зорбас кога го видела Ентони Квин на проекцијата на филмот Гркот Зорба на 22 јули 1966 година во Белград. „Политика експрес“ еден ден подоцна го одбележа овој настан, кој беше повод за подоцнежни новинарски истражувања дали најславниот Грк бил вистинска личност.
Потрагата уште одамна стигна до скопските гробишта „Бутел“. Таму во парцела број 17, алеја 3, во гробот со број 23 почива Георгиос Зорба��.
Мајкл Какојанис, кој почина во неделата, направи ремек-дело инспирирано од истоимениот роман на Никос Казанѕакис, а главната улога му ја довери на Ентони Квин. Музиката за филмот и препознатливото сиртаки се дело на уште еден грчки великан, Микис Теодоракис, кој во средината на 1990-тите беше во Скопје за изведбата на своето најпознато дело „Гркот Зорба“ во МНТ и му оддаде почит на човекот кого никогаш не го сретнал, но кој долги години по својата смрт ќе стане легенда, благодарение делумно и на него.
Тешко е да се реконструира животниот пат на еден човек за кого како доказ постојат еден роман, еден филм и едно музичко дело, познати во светот и во кои поради слободата на уметничкото изразување многу факти се поместени и произволно дадени... Извесно е дека Никос Казанѕакис му го сменил вистинското име на Зорбас од Георгиос во Алексис, веројатно да избегне можни компликации со семејството, кое можеше да се најде навредено од некои описи во романот. Тоа дека лично го познавал реалниот Зорбас потврдува самиот во една изјава за печатот по премиерата на филмот во Атина.
„Зорбас со години живееше и работеше во Скопје. Одлично се познававме, а отсекогаш ме опседнуваше неговиот извонреден живот и несекојдневен карактер. Никогаш не сум сретнал човек кој знаеше толку да се забавува како што го умееше тоа Зорбас. А како само играше сиртаки...“
Алексис, односно Георгиос, бил роден во Катерини, место во северна Грција. Се оженил со убавицата Елени, ќерка на богат сопственик на рудници во кои и самиот работел. Таткото, велат, не ја давал својата ќерка, но Зорбас ја грабнал и тајно се оженил со неа. Со сигурност се знае дека Елени била единствената венчана сопруга на Зорбас, која починала млада, на 36-годишна возраст. По оваа трагедија, Зорбас со својата 11-годишна ќерка Екатерина (најмлада од седумте деца што ги имал со Елени) во дваесеттите години доаѓа во Ниш. Тука купил рудник, а рудници купил и во околината на Скопје, во Драчево и во Зелениково. Ќерката и таткото живееле во хотелот „Ловец“. Екатерина, малку пред неговата смрт, се омажила со видниот скопски трговец Нико Јада, со кого подоцна се преселила во Белград. Имале и син, Вангел, кој ја зачувал единствената фотографија од својот дедо.
Меѓу старите скопјани долго се прикажувало дека едно мрачно пролетно утро во окупирано Скопје, во далечната 1943 година, пред хотелот „Ловец“, подобро речено гостилница, која видните скопјани ја одбегнувале,
бил поставен ковчег. Луѓето низ шепот говореле: Отиде и Зорбас. Како? Беше стар, велат едни. Па, кое срце може да го издржи таквиот живот, додаваат оние што се обидуваат да се прикажат како добри познавачи на чаршискиот живот. „Да не се убил - прашува некој, да не бил болен или алкохолот, сепак, му пресудил? Многу пиеше...“
Околу пладне, на старите гробишта под Водно, во присуство на неколку члена од семејството и пријателите, гробарите ги фрлаат последните лопати земја на гробот на човекот кој една деценија подоцна ќе стекне светска слава, благодарение на еден негов пријател и писател со име Никос Казанѕакис, кој некаде далеку ќе прими писмо... „Јас сум селскиот учител и ви пишувам за да ви ја соопштам тажната вест дека Алексис Зорбас, сопственик на овдешниот рудник за магнезит, умре минатата недела, попладнето во 6 часот. Тој пред смртта ме повика и ми рече ’дојди ваму, учителе, и слушај ме внимателно‘. Во Грција го имам тој и тој пријател. Ако умрам, јави му за мојата смрт и напиши му дека се' до последниот миг добро ми работеа сите врталки во главата и дека мислев на него. Потоа дека не се каам за се' што направив во животот... Многу работи направив во мојот живот, а сепак ми се чини дека ништо не направив: луѓето што се како мене би требало да живеат по илјада години. Добра ноќ!“
Така напиша Никос Казанѕакис во своето прочуено дело „Алексис Зорба“. И тоа е појдовната точка која дава за право да се верува дека ликот од неговото дело е реална личност.
Пред дваесет години, неделникот „Пулс“ објави обемно истражување кое ги потврди „сомневањата“ дека најпознатиот Грк на новиот век, Зорбас, поминал речиси две децении во Скопје од 1926 се до смртта во 1943 година.
Стекнал углед на способен човек, а веројатно и одлично заработувал ако се суди според прикажувањата за тоа како живеел: бил постојан гостин во гостилницата „Ловец“, најдобар муштерија во кафеаната „Маргер“, која до д��цни часови работела за него и за неговото друштво. Бил боем, во вистинска смисла на зборот. Нека е и приказна, но и неговите најблиски тврдат дека немал однос кон парите, дека бил алтруист, дека дури и некојпат ги присилувал сиромавите да го примат неговото добродетелство... Правел како што самиот ценел, не дозволувал никој да му го диктира животното темпо и имал доволно авторитет и дрскост да го прави тоа. Дента пред смртта, имал намера да се прегледа кај лекар. Но, не се пожалил никому, не се јавил никому, отишол во својот пансион во хотелот „Ловец“ каде што наполно сам и умрел. Старите скопјани ни тврдеа дека три дена никој не го побарал, а причината за смртта, најверојатно, била - чир на желудникот. За погребот велат дека бил скромен, но поменот по 40 дена што го приредила неговата љубовница со име Љуба бил величествен.
Спасенија Китановска, старател на семејната гробница во која почива Зорбас и блиска роднина на неговата најмала ќерка, Екатерина, за „Пулс“ во 1991 година ќе изјави: „Точно е, Алексис Зорбас, чие право име беше Георгиос, е погребан во Скопје и почива во гробот на моите родители“.
Дека бил богат тврдел своевремено и новинарот на некогашниот ВУС (Вјесник у срједу), Перо Златар, кој една година по белградската премиера на „Гркот Зорбас“, ќе напише. „По смртта на Елени... Георгиос никогаш не се женел. Стануваше се' побогат и повиден човек. Од 1915 до 1917 година беше конзул на Кралството Грција во Одеса, а оттаму се вратил по Октомвриската револуција. Меѓу старите скопјани во тоа време се зборувало дека и ден-денес некаде во Русија останало закопано богатството на Зорбас“.
Овие детали од неговиот живот Казанѕакис ги внел во биографијата на својот јунак Алексис, кој имал страст кон рудниците и за кого напишал дека почива „во околината на Скопје“. Како што, впрочем, внел и разлики: „Вистинскиот Зорбас никогаш не бил на Крит, немал повеќе од една сопруга, никогаш не бил рибар, и ги имал сите прсти на рацете. Алексис Зорбас, главниот лик на истоимениот роман, е роден на Крит. |
