Дебата
Каде застана судството
Дане Илиев и Гордана Бужаровска-Лажетиќ
Третата власт во државата на крстопат меѓу правото
и политиката. Реформата на судскиот систем е еден од условите за ЕУ
ИЛИЕВ: Пет години од усвојувањето на Стратегијата за реформата на судскиот систем, нужно се налага потреба од една ретроспективна оценка за тоа што е спроведено од реформата, особено од аспект на последните оценки на Европската унија и преовладувачкото мислење на граѓани во Македонија дека судството се' уште не е реформирано, не е независно, функционирањето на правото во овој дел се' уште е подложно на инструментализација, селективност на законитоста, непотизам, коруптивност.
Уставните измени што се спроведоа во овој дел, главно, беа коректни. Новоформираниот Судски совет, составен претежно од судии, не е доволна гаранција за остварување на судската независност. Реформскиот илузионизам доведе до тоа да се потроши многу време и енергија на изборот на членовите на Судскиот совет, а по неговото конституирање, овој судски орган потроши многу време и енергија на избор на судии и на разрешување судии, со што ги засени другите аспекти на реформата.
Исто толку значајни треба да бидат реформите во делот на судските процедури, преку кои требаше да се оствари независноста на судот во однос на странките (во прв ред на Јавното обвинителство), што е од многу поголемо значење за остварување на правото на независен и непристрасен суд. Судството организациски е немоќно, не е подготвено решително да се бори за сопствената автономија, а кога на тоа ќе се додаде и недоволната или никаква јавност и демократската свест за потреба од функционална поделба на власта, во реалноста се создаваат видливи односи на зависност.
Решението во уставните амандмани за местото и улогата на Судскиот совет како орган на судската власт, неговиот состав и надлежност, без инструменти за негова одговорност и без јавност во работата, не ги оправдаа очекувањата. Без објективни критериуми за избор и одговорност на судиите и одговорност на Судскиот совет, тој не израсна во орган што ја заштитува, афирмира и унапредува независноста на судството, а истовремено и не се воспостави баланс со другите две власти. Наместо тоа, Судскиот совет се устоличи како највисок судски орган и арбитер на изборот и разрешувањето, без јавност и одговорност во овој дел на неговата надлежност.
Исто така, се покажа дека местото член по службена должност на министерот за правда и на претседателот на Врховниот суд во Судскиот совет не е добро решение. Влијанието на овие две функции, а посебно на министерот за правда како дел до извршната власт, е во спротивност на принципот на поделба на власта и на независноста и самостојноста на судската власт.
Непосреден ефект од реформата по која се мери нејзиниот успех е зголемувањето на ефикасноста на работата на судовите и намалувањето на бројот на нерешените предмети. Статистичките податоци во последните години покажуваат некои позитивни поместувања во вкупните бројки на примени и решени предмети во надлежност на судовите, но ако се направи една посуштинска анализа на посебните правни основи, ќе се покаже дека целта на реформата е далеку под европските стандарди.
Еден од најважните елементи без кои нема успех е човечкиот фактор во системот на правдата. Европски стандард за носителот на судската власт не е неговата политичка, туку неговиот висок, индивидуален, вредносен, стручен и етички потенцијал.
Реформата на македонскиот судски систем е невозможно да се оствари и да биде успешна доколку не се изградат ефикасни, стабилни и независни судови како чувари на човековите права. Тоа ќе се постигне кога извршната и законодавната власт ќе ја гарантираат и ќе овозможат остварување на независноста на судовите, а Судскиот совет ќе стане независен. Одлуките за разрешување на судиите треба да бидат оценувани од друг независен суд, како што е Уставниот суд, што претставува објективност, а како решение е познато во други судски системи во Европската унија.
БУЖАРОВСКА - ЛАЖЕТИЌ: Апсолвирано е прашањето дека темпото на приближување на земјите од Западен Балкан кон Европската унија зависи од однесувањето, зрелоста и професионалноста на властите во соодветната држава. Како што се приближува есента, растат тензиите околу извештајот што го изготвува Европската комисија, а состојбата во правосудството, мора да се признае, е еден од поважните предуслови кои мора да ги исполниме со цел побрза европска иднина. Каква е состојбата кај нас? Елаборацијата треба да се насочи на три сегменти: прво, законска рамка, второ, имплементација и евалуација на законските решенија и, трето, последно, но, најважно, независноста на судството, интегритетот и непристрасноста на судиите.
Најуспешни резултати имаме во првиот сегмент - формално-правно бележиме успех поради големиот број донесени закони (дел од нив целосно нови, дел со позначајни измени и дополнувања), како и бројни подзаконски акти. Мора да признаеме дека станавме експерти за изработка на акциони планови, нацрт-стратегии и предлог-програми. Несомнен факт е дека Стратегијата за реформа на правосудството успешно се имплементира, целосно се исполнија и целите на Стратегијата за реформа на казненото процесно право. Би препорачала сите министерства носители на законски текстови (пред се', мислам на МВР) да ја следат транспарентната постапка при подготовка на законите, како што тоа успешно го чини Министерството за правда. Превезот на тајност и молк за измените што се подготвуваат раѓаат сомнеж дека нешто се крие, дека се креира систем за потребите на поединци, а не за заедницата во целина.
И покрај богатата легислатива, Брисел ќе ни забележи дека не водиме сметка за реалните ефекти од внесените законски решенија, дека постои расчекор помеѓу очекуваното и оствареното, бидејќи никој со сигурност не може да тврди дека системот функционира онака како што е пропишано. Мониторинг на имплементацијата и евалуација на постигнатите ефекти е вообичаен втор чекор по секој нов законски проект, но немаме дефинирани објективно проверливи показатели, постои јаз помеѓу законските решенија и реалните можности, имаме институции кои, иако запознаени, покажуваат инертност и незаинтересираност за новините, а врз грбот на реформите профитираат евтини политиканти.
Третиот сегмент - независноста на судството е најслабата алка. Судството, воопшто, не успеа да се наметне како една од трите власти и стана правило судот да се третира како алатка на извршната власт за остварување на „креативни идеи“ поради што секој втор месец добиваме по некој нов услов. Судството ќе биде независно и судиите ќе го имаат интегритетот кога претседател на апелационен суд нема да оди на рапорт кај премиерот; кога судија кој пријавил дека му недостига судски предмет од канцеларија, нема да биде разрешен; кога по упад во канцеларија на истражен судија, нешто конкретно ќе биде преземено итн. Причина за интерна девалвација и општа слика за недоверба и некадарност на судството е и состојбата со непотизмот - номинално пополнети се многу судски и обвинителски места, но кога ќе го погледнете списокот на избраните, прво забележувате звучно презиме, па блиска роднинска врска со претседател на суд или судија на апелационен суд, или сопруги на амбасадори. Светла точка се исклучоците кај мал дел од избраните кои покрај роднински врски, имаат и пристојна биографија, како и кадрите од Академијата за обука на судии и јавни обвинители.
Заклучокот за напредокот се наметнува сам – освен успешна законска рамка, имаме правосудство по мерка на децата на судиите и обвинителите. Стравувам дека повторно ќе се соочиме со безличната оцена од Брисел - „одреден напредок“. |
