Фељтон
Македонците крем на бугарското општество (13)
Валкано побугарчување на големиот поет
Виктор Цветаноски
За разлика од многумина Македонци кои се определуваа како Бугари под влијание на средината во која живееја, големиот поет Никола Јонков Вапцаров си остана Македонец до смртта. Го стрелаа бугарските фашистички власти во јули 1942 година, заедно со Антон Попов, прогласувајќи ги за државни непријатели и терористи.
Поради тоа што не се вклопува во вообичаените бугарски шеми, тој ги збунува тамошните критичари. И по близу седум децении од ликвидирањето на Вапцаров, се' уште полемизираат и ги валкаат неговите живот и дело. А главната причина за тоа е неговата поезија во која ја воспева својата татковина Македонија. Сепак, и покрај тоа, тие настојуваат да докажат дека бил бугарски поет, а македонството што зрачи од секој негов стих го објаснуваат со тоа дека бил наивна жртва на комунистичката идеологија. Некои одат дотаму и го оспоруваат неговиот голем поетски талент.
Никола Јонков Вапцаров не е сакан поет во Бугарија. Тоа се виде уште во времето на Информбирото, кога Софија почна да негира се' што е македонско, а литературните критичари да го минимизираат неговото творештво. Неговиот пријател Михаил Сматракалев, инаку близок со семејството Вапцарови, во едно писмо до мајката Елена во 1947 година напишал: „Од она што го читам за него од други автори, не сум задоволен. Се гледа дека не ги познаваат добро неговото творештво и неговиот карактер. Некако пишуваат за далечен човек. Го испостуваат неговиот свеж и интересен лик. За мене тој беше самиот Горки, самиот човек“.
Сматракалев е многу лут на лицемерите, на сите оние кои некогаш не сакале да го забележат неговото творештво. „Понекогаш киптам во справедлив гнев кон оние кои сега го слават. Вријам, зашто додека беше жив, тој не беше вреднуван од нив. Не го гледаа големиот талент, не го гледаа револуционерниот поет“, и' напишал тој на мајката на Вапцаров. „Ми тежи исто така и тоа што брзаат да го прогласат за бугарски национален поет, кога Кољо и по чувства и по погледи беше Македонец. Тоа може да го види и најголемиот книжевен слепец. Тоа во неговата стихозбирка е искажано со силни бои. Кољо не е бугарски национален поет. Тој е Македонец кој растел во бугарска реалност, цврсто се споил со бугарските работници, но тој со песна на уста умре за Македонија, за Бугарија и за сето прогресивно човештво. Тој ќе си остане инспиратор на бугарската младина. Тој не може да не биде и бугарски поет и револуционер. Но, зошто го кријат фактот оти тој е Македонец, дека е роден на македонска земја и оти самиот тој за своја татковина ја има Македонија, оти тој е син на македонскиот народ“, заклучил Сматракалев, кој од сите најдобро го познавал големиот поет.
Вистинско сатанизирање на делото на Вапцаров започна по падот на режимот на Тодор Живков. Во „Третиот растрел“, книга за поетот, нејзиниот автор Марин Георгиев тврдеше дека Вапцаров не успеал да се изгради како самостојна личност и поради тоа станал слуга на комунизмот и на македонизмот. И Цвета Трифонова го прогласи Вапцаров за жртва на комунизмот и на околностите во кои живеел. Таа оди до таа крајност што тврди дека на него влијаел и лекар - белогардеец кој во Банско се појавил во 1919 години и живеел во нивната куќа. Наводно, тој бил агент на Коминтерната. Таа тврди дека ставовите што ги изнесувал Вапцаров пред Македонскиот литературен кружок, „своите мисли за ’македонското’ тој ги изразувал од позиција на одделен, дистанциран исполнител на туѓа волја“.
Јордан Каменов, автор на книгата „Власта, историјата и Вапцаров“, причините за промакедонската ориентација на Вапцаров ги бара во власта која „за неколку месеци од еден невин политички субјект продуцира непријател број еден“. Тврдејќи дека е еден од најдобрите познавачи на Вапцаров, тој вели дека во песните не открил ништо македонско.
Стефан Влахов Мицов, кој будно ги следи сите обиди на бугарските литературни критичари да го побугарчат Вапцаров, истакнува дека сето она што безобразно му се накалемува на големиот поет за да се докаже дека тој не се чувствувал Македонец може да се демантира уште со првата збирка што ја објави на 17-годишна возраст и ги назначи граничните места на родната територија: Пирин, Струма, Преспа, Шар, Воден. „Нешто повеќе. Во стихозбирката ’Земја‘, напишана во текот на 1939 година во Софија, каде што живеел веќе неколку години, тој е категоричен: ’Таа земја,/по која сега чекорам,/таа земја,/во пролет што ја губи југот,/таа земја - своја не ја знам./таа земја,/простете е: туѓа/‘“, ја цитира Влахов Мицов познатата песна, подвлекувајќи дека целокупното творештво без никакви дилеми го претставува Вапцаров како поет со македонско самочувство.
Влахов Мицов препорачува дека е време да го „ослободиме“ Вапцаров од догмите што го заробуваат со децении, од политичката и идеолошката конјунктура и од националистичката реторика. „Нема да излезе ништо страшно и лошо од тоа што Вапцаров пишувал на бугарски јазик, а бил со македонска свест. За неколку години ќе одбележуваме еден век од неговото раѓање. Грдо е кога годишнините го делат светот на противречни страни и уште погрдо е што се случува тоа меѓу два соседни народа“, заклучува тој.
По повод 90-годишнината од раѓањето на Вапцаров, во Софија се кажаа многу други нешта за последните мигови на поетот. Како што напишаа весниците тогаш, една вечер пред вратата на внуката од неговиот брат, Маја, која е режисер, заѕвонил непознат белокос старец и и' се обратил со зборовите дека на душата му тежи голема тајна што сака да и' ја каже за спокојно да си оди на другиот свет. Се претставил дека се вика Љубомир Спасов и во времето на профашистичката влада на Бугарија бил полициски началник и гледал како бил стрелан поетот.
Спасов тогаш и' раскажал дека штом го видел Вапцаров, извикал: „Зошто е тука тоа момче? Го познавам. Јас го интернирав. Тоа немаше направено ништо лошо“. Бившиот полицаец на висока функција и' објаснил дека ниту еден од војниците одредени да го стрелаат не сакал да пука во него. По стрелбата се покажало дека тој е жив и дека е само ранет во рамото. Според тогашните закони, требало да биде помилуван. Меѓутоа, секретарот на директорот на полицијата ја зел судбината на поетот во свои раце. Го тргнал настрана лекарот што сакал да му помогне и со неколку истрели од револвер го застрелал Вапцаров.
Истата приказна тогаш ја повтори и Божидар Божилов, кој раскажува дека во деновите додека Вапцаров бил в затвор го тепале многу често. Двапати го изведувале од градот и му велеле: „Гледаш како е прекрасен животот, нели сам пишуваш дека за него би направил се'. Потпиши само дека се откажуваш од идеите и нема да те стреламе“. За да го спаси својот син, мајката Елена отишла кај секретарот на царот Борис за да моли да го спасат. Царот бил добар пријател на нејзиниот сопруг Јонко, меѓутоа интервенцијата на дворот за помилување на поетот, наводно, не била прифатена и така тој бил стрелан. За Вапцаров имало помен, но не и јавен погреб. Осудените на смрт биле закопувани надвор од гробиштата, исто како и самоубијците.
Во бугарските весници се отвори и друга полемика меѓу сопругата на поетот, Бојка, и неговите внуци Маја и Никола. Предизвикани од нивната стрина, која во едно интервју истакна дека мајката на Вапцаров, Елена, ја сакала и и' се доверувала само нејзе, омаложувајќи ги нив, објавија писма од кои може да се види спротивното. Сопругата на Вапцаров истиот ден по стрелањето и' кажала на неговата мајка дека повеќе не припаѓа на нивното семејство.
(продолжува) |
