Прерано родена

Марија Јуриќ Загорка пред 120 години го напиша првиот новинарски текст и стана прва жена новинар во Средна Европа

Невена Поповска


„’Опишете го најубавиот ден од својот живот‘- гласеше задачата која на учениците од шесто одделение им ја зададе учителката. Во тишината која се ширеше низ училницата единствено се слушаше звукот на моливите на четириесеттина девојки, а мојот молив сеуште мирува. Залудно мислите ми се враќаат во детството и го бараат најубавиот ден. Секој ден е мрачна слика и исполнет со солзи од несреќното детство. Очајно гледам во празниот лист, а сите спомени се враќаат и паѓаат како птици кои летаат во темна пустина.“-запиша Марија Јуриќ Загорка во својата последна автобиографија, која во 1953 година, непосредно пред нејзината смрт беше објавена под наслов „Како беше“.

Марија Јуриќ Загорка пред 120 години го напиша својот прв новинарски текст и стана првата жена новинарка во средна Европа и пред 110 години, во септември 1899 година го објави својот прв роман „Робија“. Новинарската кариера во „Обзор“ ја почнала со потписот Загорка и текстот „Еден миг“ (Egy percz), објавен на 31 октомври 1896 година. Тоа бил нејзин политички протест против кондуктерите кои на улицата „Славонска“, но и на другите хрватски железнички станици, извикнувале на унгарски јазик, а понекогаш и на германски, така што името на улицата станува број на минути (egy percz), колку што возот ќе се задржи на станицата. Бидејќи работниците и селаните не ги познавале овие јазици, влегувале во погрешни возови и биле изложени на малтретирање, па дури и на физички напади од кондуктерите. Овој текст му се допаднал на бискупот Штросмаер, главниот акционер на печатницата и на весникот „Обзор“ и наредил писателот да се вработи, иако знаел дека станува збор за жена, што во тоа време било доживеано како културен и морален скандал, пред се затоа што во тоа време немало новинарки ниту во Лондон, и второ, затоа што, за да се пишува во „Обзор“ требало да се биде „некој“. Марија Јуриќ секако била „некој“. Потекнува од богато семејство, но побегнала од дома каде за вечера имала девет видови оброци, и осум спални соби, а живеела во Загреб, во мала собичка и јадела само салата, единствено за да може да пишува. Но, Штросмаер имал силна волја и Марија е примена на работа, но добива два до три пати помала плата од мажите новинари и за разлика од нив сместена е во посебна канцеларија, за да не можат да ја видат посетителите во Редакцијата, односно да не го посрами весникот, кога би дознале дека во него работи жена.

Својата борба Загорка ја водела на три фронта: против унгарската политика, против германската политика, која во 1851 година била наметната во Хрватска и против непишаното правило дека жената е создадена исклучително за да им се посвети на децата, кујната и црквата. Истовремено пишувала и сатирични текстови против високото друштво, а од 1897 година се обидела да ја формира првата феминистичка организација, која власта ја забранила, а неа ја осудила на осум дена затвор.

Првото драмско дело на Загорка е едночинката „Што умее жената“, изведена во 1901 година во Хрватското народно казалиште, која од тогашната унгарско-германска критика било дочекано на нож. Во тоа време, мошне влијателниот критичар Ото Краус ќе напише: „Сите нека запаметат, дека се што оваа авторка пишува, што напишала и што ќе има дрскост да напише, е и останува за сите времиња и за сите генерации-шунд литература за краварки.“

Ваквата критика не ја обесхрабрува. Во бурната 1903 година, таа е на чело на демонстрациите и по апсењето на уредникот, четири месеци била главен уредник на „Обзор“ и де факто го спасува весникот. Во меѓувреме издржува казна од десет дена и на сламарицата меѓу лебарките ја пишува драмата “Евица Гупчева“.

Во почетокот на 20 век, Загорка е име за кое европскиот печат пишува во повеќе наврати. Но, во 1906 година, кога станува известувач од парламентот во Будимпешта, е објавена сензационална вест-дека таа е единствената жена во новинарската ложа, но и единствена новинарка во средна Европа. Известувачот од „Фигаро“ ќе напише: „Една необичност ме изненади во унгарскиот парламент. Таму седи млада Хрватка, известува за загрепскиот весник „Обзор“, ги информира своите унгарски, германски, италијански, руски, англиски, полски и останати колеги, па дури и мене, и жестоко политизира во корист на својата татковина. Некое мало чудовиште, но мошне талентирано и способно, кое хрватскиот парламент го направи најнапреден во средна Европа.“

И токму во Будимпешта, а во 1908 година и во Виена, Загорка се наоѓа во ситуација на преиспитување. Бидејќи дотогаш пишувала за историските настани во Хрватска во рамките на Австро-унгарската монархија и меѓу европските новинари била најупатена и најостра по перо, според бискупот Штросмаер, нејзините текстови кревале незапаметена узбуна во Хрватска, но и во Монархијата, владата во Будимпешта и во Виена. Се обиделе да ја корумпираат, бидејќи и обезбедена егзистенција во староста и убава трикатна куќа, но под услов да престане од хрватските делегати во заедничкото собрание да прави херои. Се разбира таа ја одбива ваквиот непристоен предлог велејќи дека„ Монархијата нема доволно пари со кои би ја платила за да ја предаде татковината“. Одговорот на австрискиот министер на претседателот на тоа бил: „Госпоѓо новинарке, Вие сте прерано родена!“

Марија Јуриќ Загорка е автор на неколку илјади новинарски текстови, внесувајќи живот во обичната хронологија. Бискупот Штросмаер во неа гледал голем потенцијал и ја поттикнувал да пишува, особено романи со историска тематика. Објавувањето на романот „Гричка вештица“, Штросмаер нема да го дочека, бидејќи умира во 1905 година, а со него Загорка стекнува огромна популарност, каква што не стекнал ниту еден автор во Хрватска. Таа во историјата на хрватската литература станува најчудесната појава-жена каква што дотогаш не постоела. На сето ова управата на „Обзор“ не му придавала некакво значење. И по 22 години известување и во периодот на Караѓорѓева Југославија и по илјадници новинарски текстови, Загорка дава отказ, затоа што не сакале да и ја изедначат платата со колегите мажи, а во меѓувреме на неа весникот заработил милиони, бидејќи од 1910 година, покрај новинарската работа, морала да пишува бесплатно и фељтонски романи кои биле објавувани под псевдоним секој ден во весникот, а подоцна и во книги. Ваквата литературна диктатура, односно своите фељтонски романи ги сметала за своја бела инквизиција, а дури десет години подоцна дознала дека управата на „Обзор“ со вагони нејзините романи ги дистрибуирале низ Хрватска, а со бродови во Америка.

Иако имала големи заслуги за ширењето на хрватскиот круг на читатели и развој на посебното прозно писмо, сепак Загорка не е член на Друштвото на писателите на Хрватска, а напишала толку многу што ниту денеска не се знае што се опфаќа нејзиниот опус: колку драми, колку едночинки, сатирични романи итн. Само 17 драми се изведени на сцената во Хрватското народно казалиште, што претставува репертоарен рекорд.

Во собраните дела, објавени по нејзината смрт, има 17 романи- десетици илјадници страници. Само романот „Гордана“, кој прво излегувал како фељтонски роман во „Јутарњи лист“ секој ден, цели осум години-според некои е најопсежен роман на светот, објавен е во 22.000 примероци, а што биле потрошени 40 тони хартија. Фантастична читаност доживеале и нејзините останати романи, меѓу кои и „Кнегињата од Петринската улица“-што е прв криминалистички роман во Хрватска.

И покрај големата читаност на нејзините романи, новинарството било нејзина опсесија и љубов. За тоа сведочи и нејзината автобиографија, во која вели. „Животот на репортерот секогаш донесува нешто ново, општествено, интересно, променливо, работиш брзо и лесно, а секогаш има време за театар или концерт и за мојата најмила разонода-свирењето клавир, која ми ја одзедоа романите. Од мојот живот направија логор, од мене направија камила која низ пустината дење и ноќе влече мевови полни со вода, а ги напојува патниците на својот господар, кој ја теши, велејќи: „Носи, влечи, а јас еве доброволно ти давам леб“. Кутрата камила мислеше дека со својот труд на луѓето им причинува задоволство и радост.“

Умира на 30 ноември 1957 година. Точно десет години пред својата смрт во две реченици го собра целиот свој живот, пишувајќи за главниот лик на романот „Камен на улицата“: „Имаше родители, а немаше ниту мајка ниту татко. Имаше дом, а беше сираче. Сега има сонародници, а нема ни жива душа. Сега има татковина, а сепак е бездомник. Камен на улицата, кој нема никој свој.“

Денеска во Хрватска со голем пиетет се говори за личноста и делото на Марија Јуриќ Загорка. Деновиве по повод 120 години од објавувањето на нејзиниот прв новинарски текст во Загреб, во организација на Филозофскиот факултет и катедрата за компаративна книжевност од Загреб и Центарот за женски студии, се одржа манифестацијата „Денови на Марија Јуриќ Загорка“ на кој учествуваа еминентни научници од повеќе европски држави, меѓу кои и македонските учесници: проф. д-р Елизабета Шелева од Катедрата за компаративна книжевност од Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ и Катерина Петрова-Кузманова од Институтот за фолклор „Марко Цепенков“. Манифестацијата се одржува, меѓу останатите локации, и во станот на Загорка во центарот на Загреб, на Долац, кој Градот Загреб го откупил по мошне висока сум и им го доделил на користење на Центарот за женски студии.