Си велам

Жртви за слободни медиуми

Ерол Ризаов

Новинарите во Македонија живеат и работат под силен притисок

Загрозените медиумски слободи се најлошиот индикатор за македонската демократија. Во оваа чувствителна мерна станица на стабилноста на едно општество се случи катастрофален земјотрес. Урнати се веќе освоените прилично пр��стојни стандарди. Новинарството не е вратено назад. Таму беше подобро. Македонското новинарство е впрегнато во партиска чеза која тегле коњски не само под достоинството на професијата, туку во правец на изместување на перцепцијата на јавноста зошто, всушност, служат медиумите и новинарството. За ова не ни се потребни извештаи на бриселската бирократија, ниту срамниот пад на светските медиумски ранг-листи. За ова не треба да му пишуваме писма никому. Ова е за срам на сите нас. Oва ја покажува зрелоста на едно општество. Замислете колку би биле смешни или, пак, тажни писмата на МАНУ, Друштвото на писателите, Здружението на новинари, на МПЦ и граѓаните на Пуста Брезница до Брисел во кои ќе тврдиме дека новинарството ни е слободно и независно како што сега вика Владата и нејзините трабанти. Тоа е политика на ној. Забивање на главата в песок.

Слободата и независноста на медиумите никогаш и нигде не биле работа само на новинарите. Нивото на самостојноста на редакциите секогаш е поврзано со нивото на демократијата. Во такви соодноси на воспоставени високи стандарди, пишани и непишани правила, етички кодекси и принципи, прецизна законска регулатива, но и стекната комуникациска и политичка култура, можни се високи професионални медиумски производи. Тогаш медиумите емитуваат силен превентивен притисок преку создадената критична маса во јавноста против злоупотребите на власта и центрите на моќ кои секаде постојат. Дури тогаш јавните гласила се четврта власт или седма сила, која има незаменлива улога.

Се разбира, тоа не ги амнестира новинарите од одговорност активно да учествуваат во вечната војна за поголеми слободи и правото на јавноста да ја знае вистината и онаму каде што тие слободи и професионални норми се загрозени. Нема слобода на тацна, како утрински појадок. Ако конфликтот меѓу власта и новинарите е постојан откако постои новинарството од разбирливи причини, тогаш е неразбирлива ситуацијата кога новинари стануваат жртви на свои колеги. Подолг период новинарите во Македонија живеат и работат во амбиент на притисок од власта, но и од нејзините заштитници и од сопствениците на медиуми. Нема физички ликвидации на новинари, но сите други видови притисоци се присутни. Последните години таа атака станува неподносливо жестока преку разни груби, но исто толку опасни и софистицирани репресии и закани. Секој ден јавно се прогласуваат нови и нови народни непријатели кои се премногу европски настроени, кои ја осудуваат стимулацијата на политиката за потрага по пославно минато, критички ја опсервираат работата на Владата и кои препознаваат загроза на медиумската независност и слобода. Тие напади врз новинарите, покрај партиски активисти и војници, ги прават и колеги-новинари со чудовишна замена на тези. Наместо злоупотребата на власта, поважна станува злоупотребата на медиумските слободи. Таквиот медиумски амбиент е последица на три најголеми загадени извори што ја деградираат и онака несозреаната демократија.

Прво, тоа се запрените демократски процеси во Македонија.

Второ, тоа е нерегуларниот медиумски пазар.

Трето, неповолната сопственичка структура.

„Тажно е кога новинари се тужат меѓу себе“, резигнирано констатира деновиве судија во судница пред петмина македонски новинари од различни редакции, кои жигосани од свои колеги како „грчки платеници“ без ниту еден единствен доказ веќе две години бараат правда по судски пат да ја спасат својата чест. Судските ходници се полни со новинари и уредници како никогаш досега. Паѓаат казни со астрономски износи. Глоба од двегодишна или тригодишна плата за клевета и навреда ги донесува во очајна состојба се' поголем број високопрофесионални новинари. Притоа, јасно е видлива пристрасноста на судовите и судиите. Правдата е недостижна кога новинари ја тужат власта и нивните експоненти за сатанизација, а експресни се судските процеси кога како тужители се јавуваат функционери на власта.

Втората голема несреќа на македонските новинари е нерегуларниот медиумски пазар. Тоа ја прави невозможна здравата конкуренција за побрзо, подобро и попрофесионално новинарство. Владата ги доведува во економска зависност медиумите преку нови суптилни методи. Владата и државните јавни компании станаа најголеми огласувачи. Трошат штедро пари на граѓаните од буџетот без да дадат отчет пред јавноста каде и колку пари се потрошени. Власта ги демантира сите бројки што ги соопштуваат новинарите за владините пропагандни трошоци, но не ја кажуваат официјалната бројка. Скапиот популизам на Владата се мери со стотици милиони евра пари на најсиромашните граѓани во Европа потрошени во домашните и во странските медиуми за величање на успесите на Владата. Пристап до овие пари имаат само медиумите што ја поддржуваат власта. Селективното делење буџетски пари според „заслугите“ и подобноста без никакви критериуми е сведено на безобѕирна легална корупција.

Во Македонија се појави и еден нов вид „научен“ притисок врз медиумите. Тоа го прават вешто институти со звучни имиња кои се прогласуваат за невладини и непартиски, а всушност индиректно се финансирани од буџетот. Тие заговараат неутралност, балансирано известување и рамнотежа во критиката кон власта и кон опозицијата. Еден таков институт „Димитрие Чуповски“ закупува страници во весниците и термини на електронските медиуми, организира конференции за печатот на кои според партиски критериуми соопштува кои медиуми се објективни, а кои не се. Критиките кон Владата ги префрлаат овие „научници“ на партиско ниво на сметка на ВМРО-ДПМНЕ. Потоа цртаат графикони и табели во кои соопштуваат научно кои медиуми се неутрални и урамнотежени, а кои пристрасни затоа што повеќе ја критикувале власта отколку опозицијата. Овој популистички наметнат баланс при што се изедначува одговорноста за состојбите во државата меѓу власта и опозицијата го проголтаа и некои новински асоцијации и некои професионални новинари што, во суштина, е изместување на смислата на постоење и основната цел на журнализмот. А тоа е критика на власта, владините политики и особено злоупотребите на центрите на моќ и аномалиите во општеството. Без таа критичка опсервација нема професионално новинарство.

Што се однесува до третата новинарска трагедија во Македонија - сопственоста на медиуми, за да се видат димензиите на несреќата, доволен е фактот дека се' повеќе медиумски газди стануваат коалициони партнери на власта. Таму во скутот на власта им е многу удобно. Таму се заштитени и добро наградени. Ако малку ја изместат уредувачката политика, ги чека анатема, гаснење и затворање. Добри се шансите тој број хонорарни медиумски магнати, партнери на власта, во иднина да се зголемува и еден ден сите да го врземе коњот кај што ќе каже газдата. Се разбира, ако не пцовиса пред тоа.