Интервју

На избори со точен попис на дијаспората

Александар Новакоски

Не е сеедно колку лица во странство ќе се запишат како избирачи. Ако оставиме сето ова да се прави во кус рок, по распишување на изборите, тогаш може да се претпостави дека процентот на излезеност ќе биде низок, вели претседателот на Државната изборна комисија

Катица Чангова

Господине Новакоски, почна јавната дебата за новините во Изборниот законик што ги обелодени Министерството за правда. Некои решенија се попрецизни, но и натаму има нејаснотии. Се' уште не знаеме колку гласачи има меѓу иселениците?

Изборниот законик од 2008 година пропиша гласање на дијаспората што во Собранието ќе биде застапена со тројца претставници. Одредени се изборните единици на континентите. Најновите измени дефинираат дека пратениците од странство ќе се избираат според мнозински систем. Клучно прашање што треба да се реши пред да се оди на парламентарни избори е точната евиденција на дијаспората, бидејќи не е сеедно колку лица ќе се запишат како избирачи. Ако оставиме сето ова да се прави дури по распишувањето на изборите, а се предлага кус рок, само 15 дена за пријавување на иселениците, тогаш може да се претпостави дека процентот на излезеност ќе биде низок. И други земји се соочуваат со мал одѕив на „странците“, кој се движи околу два отсто. Неспорно е дека оние што уредно се пријавиле и гласале ќе изберат свои претставници во македонското Собрание. Сепак, како држава ќе покажеме слабост. Ќе стане јасно дека не сме ги преброиле иселениците, а сме ги евидентирале само при пријавувањето за гласање.

Каде има најголема концентрација на македонски државјани во странство?

Не знам каде точно е концентрирана дијаспората. МНР треба да го објави тоа. За државата е многу важно да ги знае гласачите по континенти што ги определи како избирачки подрачја. Дилемата може да се симне само со статистичка евиденција. Други земји не само што го прават тоа, туку знаат и колку чини еден гласач во странство. Еве, на пример, Грција, на едни од последните избори објави дека гласањето по иселеник ги чини 38 евра.

Какви се искуствата на земјите што во изборните процеси ја вклучуваат дијаспората? Може ли нешто да зајмиме од нив?

Гласањето на дијаспората прв пат го воведе Германија, во 1980 година, а поголемиот број земји од 1990 година. Значи, Македонија не заостанува временски во поглед на имплементирањето. Сметам дека е потребно периодично годишно евидентирање на иселениците, и тоа најмалку два пати годишно, во ограничен период, пред да се достави пријавата за гласање по распишани избори.

Дали електронската евиденција може да ја подобри комуникацијата?

Да, тоа е сега можно. Така пријавувањето на иселениците не мора да биде лично. Убеден сум дека со евидентирањето ќе се зголеми бројот на пријави за учество на избори, а истовремено ќе се подобри прегледноста за тоа каде најмногу живеат македонски државјани. Во некои земји, како што е во Хрватска, го решиле проблемот со посебен закон за евиденција на дијаспората. Сега мислам дека е вистинско време и кај нас да се размисли за ваков предлог. Кога станува збор за избори на дијаспората, МНР треба да се склучи договори со странските земји. Според стандардите, странска држава не дозволува гласање ако за тој чин на нејзина територија не се обезбеди дозвола.

Кога би требало најрано да се направи попис на дијаспората, ако се знае дека редовните парламентарни избори се во 2012 година?

Па, може во текот на 2011 година, и тоа два пати, во март и во септември. Претходно известувањето за евидентирање треба да се огласи во странските медиуми. Тоа вообичаено го прави ресорот за надворешни работи, преку дипломатско-конзуларните претставништва. Ако не стигнеме со овие подготовки за првите наредни избори, може да ги планираме за потоа. Учеството на дијаспората ќе биде прв тест за нас. И многу земји имале таков тест, не е ништо страшно. Ние имаме прилично добра регулатива и добар модел за почеток.

Кои се мотивите што за кандидатура на пратеник од странство се бараат илјада потписи?

Сега имаме решение за 200 потписи. Не знам кои се причините за зголемување на бројката за потписи на 1.000. Се сомневам дека е можно да се стигне до таа предложена цифра. Во предност се само големите партии што се добро организирани и имаат контакти со дијаспората. Потврдувањето на кандидатурата со потписи е тешко, затоа што, на пример, кандидатот може да живее во еден дел на Австралија, а потписите да ги собере во друг. Но, ако знаеме како е населена дијаспората по континенти, тогаш некаде можеме да предвидиме 300 потписи, а некаде можеби и илјада.

Законот не предвидува колку пари ќе се потрошат за избирачките одбори во странство, за пратениците оттаму, за нивниот престој овде...?

Финансиските импликации се друга работа. За трошоците нека мисли државата. Ние можеме да дадеме план. ДИК има искуство како тоа методолошки се пресметува, но треба навистина да добиеме одредена помош околу тие работи.

Предизборната кампања повторно не се дефинира како што треба...

Навистина, и во овие измени нема насоки што се случува во периодот пред да биде познат организаторот на изборната кампања. Тој дел има минимални подобрувања. Законот пропишува дека организаторот ќе биде познат еден месец пред изборите, а дека кампањата трае 20 дена. Значи, со ова не го решаваме временскиот период за кој имаше многу забелешки во претходните циклуси. Што е кампања, кој треба да санкционира, пак виси во воздух. Значи, некоја партија организира кампања и се оправдува дека тоа е редовно работење. Ако е редовно, тогаш кампањата нека трае две години, како што е во САД.

Што треба да се вметне како подобрување?

Постојат искуства. Некаде за времето на кампањата одлучуваат надлежните органи во локалната управа, некаде тоа е министерството за внатрешни работи... Значи, тоа се некои други органи, но не е ДИК. Не може ДИК да го санкционира редовното работење кога во законот стои дека има надлежности од моментот кого е познат организаторот на кампањата. Мислам дека ова прашање треба да го регулираат партиите. Ако мислат дека може да прават кампања и во целиот предизборен период и да го искористат законскиот вакуум, тогаш треба јасно да се каже дека имаат такво право. Но, мора стриктно да се прецизира.

Што со финансирањето на партиите, донаторите, изборните и партиските сметки?

Ние препорачуваме да се определи орган што ќе ги контролира и ќе ги санкционира партиите. Организатор на изборна кампања може да биде коалиција, партија, група избирачи. И сега има пропуст во измените на Изборниот законик, па излегува дека група избирачи не може да биде казнета. Но, затоа санкциите се предвидени за политичките партии и за коалициите. Сите што излегуваат на избори треба да се рамноправни. Инаку, точно се знае дека Државниот завод за ревизија ги доставува извештаите за партиите до ДИК, Собранието, Антикорупциската комисија, но не се знае кој треба да преземе мерки доколку има елементи на ненаменско трошење пари во функција на избори.

Дали можеби проблемот е во политичката волја?

Мислам дека никој не сака да се замери со политичките партии во тој дел. Не дека има нерегуларности, може и да ги нема, но не посочува на институција. Не е добро да се повикува некој што не е надлежен да го прави тоа. Имаме примери во светот каде што контролата ја прават независни ревизорски куќи што даваат предлог до, на пример, државната комисија за спречување на корупција за да одлучува по тој извештај. Или, пак, имаме пример каде што се дава извештај до Централната комисија, на пример, во БиХ и таа одлучува. И има право да казни не со 2.000 евра, туку со многу повеќе, па и да поведе постапка за одземање мандат.

Правни експерти посочуваат дека ДИК, наместо четири години, треба да има мандат од пет години за да не се врзува со Собранието. Кој е Вашиот став?

Пет години е подобро решение. ДИК ќе биде постабилна институција. Ако е со пет години, тогаш на ДИК ќе и' заврши мандатот една година по завршувањето на парламентарните избори. Во таа година нема избори, но може многу да се направи во подобрувањето на изборната регулатива, обуките, професионализацијата...

Што е со Избирачкиот список, со неговото прочистување, дали е тоа завршено?

Државната изборна комисија во својот дел направи се'. Ги презеде подрачните единици, секојдневно врши ажурирање. Сега ги очекуваме конечните резултати од прочистувањето на регистарот за гласање. Знам дека се проверија голем број податоци за да открие дали има двојно запишани избирачи, со два или пове��е матични броја, дали и умрените се гласачи. Имам информации дека таа акција финализира, само се чека денот кога ќе се објават бројките. Потоа ДИК, преку проект за проверка, по случаен избор ќе направи ревизија. Тоа е стандардна процедура. Доколку ревизијата на случајни избрани примероци се совпадне со прочистувањето, тогаш можеме да кажеме дека проблемот е надминат и оти Избирачкиот список е добар.