Балканските национализми ја јавнаа Европа

Политичките балкански елити и во 21 век останаа заробеници на историјата

Ерол Ризаов

Европската унија повторно се соочи со балканските национализми. Најглупавиот меѓународен правен спор во поновата историја на светот меѓу Грција и Македонија не мрдна од мртва точка ни по 17 години, а веќе избувна нов излив на балканштината. Дали навистина Словенија им залепи жешка шлаканица на Хрватска и на Европската унија. Или, пак, оправдано го искористи своето право да ги брани националните интереси кога има добра позиција.

Тоа е најновиот балкански спор. А најстариот е меѓу Турција и Грција за Кипар. На повидок се нови блокади меѓу Хрватска и Србија, меѓу Србија и Косово, меѓу Хрватска и Црна Гора, меѓу Македонија и Бугарија, меѓу Косово и Македонија, меѓу Албанија и Србија и меѓу Грција и Турција, Кипар и Турција, меѓу Хрватска и БиХ, Србија и БиХ, Србија и Црна Гора.

Дали постои реална опасност Европа да се балканизира? Да. Ако Европа не преземе решителна и широка дипломатска акција - европски Балкан.

Сите овие земји стратегиски се определени за влез во ЕУ. Некои од нив се членки на НАТО и на Унијата, а некои се во завршни преговори или кандидати за членство, меѓу нив има кои допрва ќе се кандидираат за ЕУ. Но, токму членството е извор на нестабилноста во регионот и на влошување на односите меѓу соседите, но и на поттикнување на национализмот, што Европа ја прави прилично немоќна и конфузна.

Апсурдно, но најголем адут на балканските членки во ЕУ и НАТО се токму основачките определби на овие асоцијации и загарантираната солидарност по секоја цена, особено кон земјите кои не се членки. Ваквата позиција допрва ќе се злоупотребува на секое проширување, оти на сите на Балканот и во Европа им е јасно кои се' пречки пак ќе се појават меѓу невлезените земји. Иако повеќето од нив се основачи на Југославија, и живееле заедно повеќе од 70 години во една држава, иако сите тие се формираат како национални држави во 19 и 20 век по распаѓањето на Отоманската Империја, сепак, начинот на кој се распадна и Османлиското Царство и Југославија, остави длабоки лузни, нерасчистени прашања и неплатени сметки. Балканските политички елити и во 21 век останаа заробеници на историјата која е, се чини, најидеологизирана и најфалсификувана токму овде. Генерации граѓани во целиот регион се воспитувани во дух на меѓусебна омраза и непријателство. Различните општествено-политички системи, режими, пропаганди и лошото образование направија пустош во свеста на граѓаните на Балканот.

Европската унија се покажа прилично наивна и немоќна во решавањето на балканските кавги. Колку и да бега о�� тоа прашање, на Европа и' претстои долга и мачна дипломатска мисија, бидејќи зад сите овие блокади и спорови, всушност, стои шовинизам и примитивен национализам, страст и емоции и најмногу политичка манипулација. Решението можат да го најдат единствено Германија и Франција. Само оската Берлин - Париз ја има таа сила да може да ги смири разузданите балкански лидери кои сеат национализам. За жал, Европа се' уште цврсто стои на својот став дека треба одделно да се решаваат сите спорови и блокади и одделно да се анализираат постигањата на секоја држава на европскиот пат, и државите сами да ги средуваат своите соседски односи така што при влезот во ЕУ да не ги пренесат своите балкански проблеми и фрустрации. Тоа е речиси неможно. Меѓутоа, историските закономерности налагаат дека еден ден сите балкански земји што имаат нерасчистени односи и проблеми да бидат принудени да седнат заедно со ЕУ на преговарачка маса и да ги утврдат патиштата за решавање на споровите и да ги соопштат отстапките кои се подготвени да ги направат. Без отстапки овие спорови се нерешливи. Европа ќе го направи тоа кога ќе види дека е прескапа сметката од балканската крчма. Тој јазик таа го разбира најдобро. Друго решение не постои.



Во ваква можна разврска Македонија мора да открие многу понеповолно решение отколку преговорите да се одвиваат под закрилата на Обединетите нации. Како што стојат сега работите, лесно може да се случи преговорите во ОН брзо да завршат како нерешливи. Во таков случај, ако на пример Македонија биде принудена да седне на заедничка маса со Грција да се договорат сите детали со гаранција на европските велесили Франција и Германија решението е можно, но сигурно тоа нема да биде подобро од предлозите на Нимиц и на ОН. Вмешувањето на Париз и Берлин повеќе ќе и' помогне на Грција, Хрватска и на Словенија отколку на Македонија.

Поимот балканизација е применет и на Хрватска и на Словенија затоа што она што до вчера беше маргинален проблем во односите меѓу двете земји сега е предмет на свети права и неотуѓив национален интерес. „Во таква атмосфера каде што царува балканштината никаков национален политички излез не е возможен“, пишува деновиве во „Нови лист“ еден од познатите хрватски колумнисти Дамир Грубиша. Рачан и Дрновшек, двајцата сега веќе покојни политички лидери, наивно веруваа дека водат модерни европски нации и затоа направија компромис во кој Хрватска се откажа од суверенитетот над мала морска површина што ќе биде и онака безначајно по нејзиното членство во ЕУ, за да добие сигурна копнена граница, враќање на парите на граѓаните на Хрватска од Љубљанска банка и решавање на спорот за нуклеарната електрана „Кршко“.

Таквата „спогодба“, меѓутоа, се покажа како погрешна Рачанова процена на домашната ситуација. Нетранспарентното преговарање резултираше со политичка манипулација со граѓаните, што успешно ја заврши опозицијата тогаш на чело со денешниот премиер Санадер. Со помош на „сељаците“, пишува Грубиша, опозицијата го урна договорот меѓу Рачан и Дрновшек, а Рачан го прикажа како предавник на националните интереси. Покрај се', Рачан во овој случај одеше со тоа Хрватска најмногу да добие, а истовремено најмалку да изгуби. Во замена за неколку квадратни километри море, Хрватска можеше да добие сигурна копнена граница, враќање на парите на штедачите на Љубљанска банка, разрешување на проблемот со набавка на струја од „Кршко“. На крајот, владата на Рачан капитулираше пред изманипулираниот национализам, а последните години се поиграа и разните словенечки влади, поттикнувајќи го својот национализам како одговор на хрватскиот. Така, во заемна ескалација на хрватскиот и на словенечкиот национализам пропаднаа сите надежи двете земји да можат мирољубиво да се договорат за проблемите што ги мачат.

Дали ова што се случува на релација Словенија - Хрватска не ни е добро познато. Словенија и Хрватска, Македонија и Грција. Кои се сличностите и кои се разликите. Рачан се обидел да направи компромис со Дрновшек, а Македонија со Грција постигнаа договор да нема пречки на патот кон Европа. Тоа е Спогодбата од Њујорк. Дрновшек и Рачан не успеаја да ја потпишат спогодбата и таа пропадна под наезда на национализмите. Грција и Македонија ја потпишаа Спогодбата, но таа не се применува пак под наезда на национализмот. Европската унија ја притиска повеќе сега Словенија, својата членка, отколку Хрватска кандидат за членка. Кај нас е обратно. Брисел ја притиска Македонија и само Македонија, додека се' уште јавно не изрекла ниту еден збор на осуда или нешто што може да се доживее како притисок на грчкиот национализам и грчките блокади кои се постојани.



Еве еден мошне илустративен случај како резонираат европските политичари. Неодамна во Брисел се одржа средба на десничарските лидери на ЕУ, или како што нашите нови партиски теоретичари заговараат на конзервативните или демохристијанските партии. На таа средба беше лидерот на ВМРО-ДПМНЕ Никола Груевски. На средбата се донесе резолуција со поддршка на Хрватска и на владата на Санадер во спорот со Словенија. Од Брисел не дојде вест што Груевски кажал и дали нешто кажал таму. Не се пофали ни самиот како што знае. Тој е многу гласен само во Македонија. А и во Македонија знае да одмолчи ако му е гостин бугарскиот премиер Станишев. А можеше Груевски во Брисел да изусти: „А ние, ќе има ли резолуција за Македонија“. Можеше и на Станишев, барем во шега, да му дофрли што се плашат од некој како ОМО „Илинден“. Чуму толку страв од безопасни и непопуларни. Сигурно има зошто. Стравуваат. Знае добро Станишев, а знае и Груевски. А знаеме и ние.

Хрватска, вели Дамир Грубиша, не ги препозна словенечките фрустрации поради нејзината приклештена положба меѓу два поморски џина, како што се Италија и Хрватска. Словенија, пак, не ја препозна хрватската фрустрација на загрозеност поради препуштање на суверенитетот на делот на територијата на море и не го откри разорниот потенцијал на тоа чувство, па сето тоа се собра во еден амалгам во кој хрватскиот и словенечкиот национализам се потхрануваат еден со друг, а политичарите стравуваат да го прекинат тоа врзивно коло на национализам. Кај нас е речиси сосема исто, но има и значајни разлики.

Грција не ја препозна македонската фрустрација од историските наслојки. Грција никогаш не ја разбра болката од поделбата по живо ткиво на Македонија меѓу Србија, Грција и Бугарија по Балканските војни. Наместо да подаде рака на добрососедство, бидејќи Македонија не претставува никаква опасност за Грција, грчките политичари наметнаа спор што не постоеше и кој е тешко објаснив не само во меѓународното право туку воопшто во современата светска историја. Грција не го признава името Република Македонија кое суштински се разликува од географскиот поим Македонија. Географската област Македонија уште од античката историја не е исто што и државата Република Македонија формирана на Илинден 1944. Република Македонија е единствена држава во светот која го носи тоа име 64 години. Грција бегаше дури и од географскиот поим Македонија до 1988 година, до кога имаше посебно Министерство за северна Грција и Тракија. Поимот Македонија во Грција беше дотогаш речиси забранет за употреба.

Македонија, пак, не го препозна грчкиот комплекс на повисока вредност кој произлегува од чувството на единствен наследник во светот на античката историја, па си дозволи неколку беспричински провокации со знамето од Вергина и со именувањето на скопскиот аеродром во „Александар Велики“ и со тужба во Хаг. Македонија не го препозна во Грција стравот од македонското малцинство, од враќање на имотите на протераните од Граѓанската војна. Наместо оваа фаза да ја остави за решавање како неотуѓиво право, како членка на НАТО и ЕУ, во еден сосема поинаков европски амбиент, Груевски го отвори ова болно прашање за дневнополитички потреби.

Грција не ја препозна опасноста во Македонија од повампирување на провинцијализмот и примитивизмот. Грчкиот шовинизам го предизвика македонскиот национализам кој отиде дотаму да создаде амбиент на срам од најсилните заштитници на националниот идентитет низ историјата, словенството и сесловенската писменост. Затоа, Гане Тодоровски на сет глас лелека во МАНУ. Сто години од Кочо Рацин во празна сала. Сигурно ќе биде празна за Рацин, оти каде оди вождот, таму одат сите. Да беседеше Гане за 2.300 години пред Христа, за раѓањето на Букефал, и влијанието на коњот на Александар Македонски врз македонскиот национален идентитет, МАНУ ќе беше претесна да ги прими сите пациенти. Вака за основачот на современата македонска литература, Рацин, доволни се неколку академици, Глигоров и еден владика.

Македонија ја нема позицијата ни на Хрватска, ни на Словенија, за да може брзо да му соопштува на светот какви се опструкциите на Грција. Грчките политичари јавно соопштуваат дека се бара заеднички прифатливо решение за двете страни. Ко�� е тоа заеднички прифатливо решени - Грција не сака да соопшти. Веројатно, работи на тоа Македонија да ја нема. Да се подели. Македонските политичари и' помагаат во тоа, бидејќи немаат капацитет да ја изнесат Грција на чистина и да кажат до каде, пак, оди нивниот компромис. Грција, наводно, бара географска одредница, а Македонија стравува од името „северна Македонија“ или од „Република Македонија-Скопје“ за да не го изгуби идентитетот. Тие што можат така да го изгубат идентитетот, веројатно немаат идентитет. Македонскиот народ за време на целиот среден век не го изгуби идентитетот иако беше под туѓо владеење со векови и без држава. „Кандилцата со иконите на свети Климент и македонскиот јазик ја одржаа македонската нација низ вековите“, велеше Блаже Конески, основачот на современиот македонски јазик. Но, кој денеска, освен грст писатели и академици, го есапи него. Што е тој спрема паганот Филип Втори.



Што ќе се случува понатаму на Балканот. Се разбира дека Европската унија би можела да одигра клучна улога ако навистина сака да го направи тоа. Но, не е доволно во тоа да се ангажираат само француското претседателство и Саркози. Саркози има двојни аршини, како и сите европски политичари. Тој навистина покажува добра волја да се дојде до нужен компромис и да се одблокира ситуацијата со Хрватска и со Словенија, и тоа најверојатно бргу ќе се случи, но затоа, пак, за спорот меѓу Грција и Македонија има недвојбен јасен став дека Франција секогаш ќе стои зад Грција. Оттаму и ќе произлезе предлогот дека е неопходен договор на оската Париз-Берлин и многу поголем ангажман на Германија, која заедно со Франција може да ги натера сите земји од Балканот да седнат заедно со ЕУ на преговарачка маса и да ги утврдат патиштата како ќе ги решат споровите. Тогаш, краставите жаби на колегата Зоран Дограмаџиев, што ги предлагаше да ги голтнеме веднаш, ќе бидат многу потешки за сите, особено непријатни за нас. Повторувам, за Македонија е подобро да се реши проблемот со името во ОН пред да дојде до вмешување на европските велесили. Никој не може долгорочно да ги запре ниту Хрватска, ниту Македонија на патот кон Европската унија освен тие самите. Без разлика што и Словенија и Грција за своите вета ќе сносат последици. Разликата е во тоа што за Хрватска има други аршини во ЕУ и таа бргу ќе стаса до рамноправно членство. Македонија ќе почека уште долго. За Македонија има други мерила, се разбира, ако не покаже подготвеност за разумен компромис. На македонските политички елити е одговорноста. Како да влеземе во евроатлантскиот клуб и да си ја спасиме иднината.

Во секој случај, и Грција, и Македонија, и Хрватска, и Словенија, а кон нив ќе се придружат и Србија, Црна Гора, Косово, Албанија, БиХ, пред европската јавност ќе ја заработат репутацијата на мали кавгаџиски држави кои се' уште се далеку за да знаат сами да најдат излез од меѓусебните кавги и проблеми. Сето тоа на подолга патека изгледа бесмислено и сосема маргинално за светот што заглави во својата најголема економска криза. За Македонија и за Хрватска во овој момент тоа е судбинско прашање кое политичките елити и на Хрватска, и на Словенија, и на Македонија, и на Грција не се во состојба сами да го решат. За Македонија има една дополнителна тешкотија. Таа е најсиромашна не само од оваа четворка туку меѓу најсиромашните во Европа. Секое одолжување на нејзиниот евроатлантски статус е дополнителна беда. Македонските политички лидери можат уште долго да јаваат на достоинството и гордоста, на патриотизмот и национализмот, но ако и по пет, десет години ни го понудат истото решение како и денес - ќе завршат на суд. Ако не бидат обвинети за велепредавство, тогаш сигурно за намерно банкротство на државата и невидена сиромаштија.

Се знае кои ќе бидат тогаш најголемите критичари и кои ќе бараат најостри казни.

Тие што денес ја фалат власта и пеат оди. Тоа се нашите луѓе за сите времиња.