ЕДИТОРИЈАЛ

Модерни робови

Маја Томиќ

Келнери, шанкери, градежници, продавачи, хигиеничарки, текстилци, столари, сервисери, домаќинки, пензионери, факултетлии... и која ли уште не професија. Невработени со години, но и вработени. Со ниска плата. Млади или постари.

Ги има насекаде околу нас. Не знаеме колку се, но се многубројни. Тоа се таканаречените работници на црно. Работат за 200, 400, најмногу за 800 денари дневница. Ако има газдата да ги плати. Ако каже дека нема, ќе останат и без тие пари. Немаат работно време, немаат право на одмор, работат и викенди и празници, повеќето немаат ни столче за да седнат, ниту греење преку зима. Прифаќаат секакви услови, само за да заработат некој денар повеќе и да не седат дома. Покорни се, работат се' што ќе им се каже и молчат за секоја навреда или физичко малтретирање од работодавецот. Ако се бунат, ќе бидат избркани, без око да му трепне на газдата. Па, барем невработени има колку сакаш, веднаш ќе се најде друга таква жртва.

Сите знаат за овие таканаречени модерни робови на денешницата, пред кои секоја власт мижи и ги толерира заради социјален мир. Тие се посочуваат како виновници за сивата економија. Статистиката вели дека ги има над 100 илјади, Синдикатот посочува дека се двојно повеќе. И Владата цени дека околу 30 отсто од вработените и од невработените се во сивата економија, што би значело дека ги има и повеќе од 200 илјади.

Во земја во која владее невработеност од 320 илјади, а на пазарот не се наоѓа работа со години без разлика на образованието, каде што сиромаштијата е пресметана на 31,1 отсто, има околу 50.000 социјални семејства со по 50 евра месечен надомест, а реалните просечни плати се околу 200 евра, пензиите се и помали, како поинаку да се преживее ако не со работа на црно. Секој се снаоѓа како што знае и умее за денар повеќе.

Затоа се поставува прашањето, дали вината за сивата економија е кај луѓето или е во власта, на која не и' успева да создаде услови за нови, легални вработувања. Со високи парични казни од 5.000 евра не може да се реши проблемот. Ниту со засилени инспекциски контроли, ни со разни кампањи за анонимни пријавувања. Во практиката се покажа дека тоа има слаб ефект. Секоја акција на трудовите инспекциите по фирмите само потврдува дека се' уште е голем бројот на нелегалните работници. Изгледа како никој и ништо да не може да ги спречи работодавците постојано да ангажираат нелегални работници. Па, без разлика на ризикот од плаќање казна.

И така со години сите учесници во сивата економија циркулираат во некој круг од лични ставови и интереси. А, всушност, сите се во загуба. Работникот, секако, најмногу, но губи и работодавецот. Затоа што повеќе профит може да му донесе образован работник, задоволен од платата и од својот статус во фирмата. На крајот, губи и државата, бидејќи вработувањата на црно создаваат нелојална конкуренција на пазарот, а поради неплаќањето на придонесите, не се инкасираат пари во државните фондови.

Сивата економија не дојде преку ноќ, туку се роди и растеше заедно со транзицијата, која во стартот остави без работа над 100 илјади луѓе. Затоа и работите не можат да се сменат преку ноќ, но треба да почне конкретно да се работи на проблемот.

Многу е јасно дека мора да се намали невработеноста, а тоа ќе се случи кога состојбите во економијата ќе бидат такви што ќе им овозможат на домашните фирми да остваруваат поголеми профити и автоматски да можат да отвораат нови работни места. Зборуваме за реални вработувања, не оние во администрацијата со кои се фали Владата.

Со повеќе вработувања ќе паѓа и сивата економија со која сме рекордери во Европа. Таа во Македонија зафаќа околу 40 отсто од БДП, а европскиот просек е 5 отсто. Горе-долу, во земјите на ЕУ таа се движи максимум до 15 отсто, што и не треба да чуди ако се има предвид дека станува збор за развиени економии со кои ние уште долго време нема да можеме да се споредуваме.