Фељтон

Македонско-бугарски историски контроверзии (5)

Бугарија нема право да го слави Илинден

Додека востаниците крвавеле, бугарскиот цар се шетал по Европа, а политичарите воделе жестока предизборна кампања

Виктор Цветаноски



Софија го прославува Илинденското востание секој 2 Август, сметајќи го за дел од бугарската историја. Своевремено, од највисоко државно ниво таа предложи заеднички прослави, што некои македонски политичари го оценија како умесно. Но, дали Бугарија има основа да го присвојува и да го слави овој голем настан од македонското минато?

Според Христо Силјанов, автор на „Ослободителните борби во Македонија“, месеците кога македонските востаници крвавеле востанија, Бугарија ��ледала сеир. Еве што ќе напише тој во оваа извонредна хроника на илинденската епопеја која беше преведена и на македонски јазик: „Бугарија го дочека Илинден без план, без волја и без храброст да дејствува. Знаејќи што се подготвува, таа не се помачи ниту навреме да ги предупреди раководителите на Револуционерната организација, кажувајќи им категорично и недвосмислено: ’Не сметајте на никаква интервенција и на никаква помош!‘, ниту се погрижи навреме да ги пополни резервите со муниција. За дополнување на жалната слика, треба уште да додадеме дека првиот човек на државата ја прими веста за востанието далеку од татковината, а додека кулминираше востаничката борба, кнежевството беше фрлено во предизборна кампања, необично лута, проследена од најмизерни манифестации, својствени на бугарската партизанштина“.

Бугарија не реагирала ниту по задушувањето на востанието кога турскиот аскер и башибозукот се изживувале врз македонското население. „Кога спротивно на секој морал и човечност, турската влада почна да го спроведува својот варварски уништувачки метод што се состоеше едновремено во пеплосувањето на селата, масовното убивање на ненаоружаните жители и обесчестувањето на жените - слободната бугарска држава не се претвори во израз на бунт и гнев на своите граѓани преку една колку-толку сугестивна демонстрација: Таа не им викна в лице на ѕверовите: ’Долу рацете!‘ со решителност што да го наложи прекинувањето на човечкиот колеж“, констатира Силјанов.

На Силјанов треба целосно да му се верува. Тој важи за пробугарски историчар, кој ја пренесува македонската револуционерна борба автентично, непосредно, човечки и со многу факти. Илинденската епопеја раскажана од него изгледа многу повеличествено и подостоинствено отколку што сме ја знаеле пред да ги прочитаме „Ослободителните борби во Македонија“. И самиот Силјанов говори за посебноста на македонската борба. Тој целосно ќе застане на страната на Гоце Делчев и до крај ќе ги брани своите ставови дека сопствената слободата можат да си ја издвојуваат само Македонци. Тој жестоко ќе го нападне врховизмот.

„Илинденското востание е македонско, а не бугарско, подготвено од Македонци, водено од Македонци“, вели д-р Стефан Влахов Мицов. Како поткрепа на ваквите тврдења, тој ги цитира констатациите на познатиот англиски хуманист и публицист, Ноел Брејлсфорд, кој веднаш по задушувањето на востанието, престојувал во Македонија и ја делел помошта што му била испратена од Англија на настраданото население. Според него, и за приврзаниците и за противниците на македонскиот идентитет е јасно дека Илинденското востание ја игра улогата на историски камен-меѓник. Илинден, како што посочуваат уште веднаш по востанието проникливите публицисти и писатели, како што е Брејлсфорд, ја концентрира енергијата на Македонците и им создава чувство за една целина.

Англискиот хуманист и публицист во книгата „Македонија, нејзините народи и нејзината иднина“ пишува: „Нација од селани, која тргнува со конзервативни различности, брзо ќе развие вистински локален патриотизам. И тоа, фактички, се случи, и покрај спротивставувањето на надворешните сили. Нивните балади за бунт во името на Македонија се чува во секој рефрен, докажува дека тие веќе имаат татковина“.

„Токму во својата улога на преродбеник меѓу дотогашните илузии и реалноста, илинденската епопеја се претвора во закана за соседите на Македонија, кои се убедуваат дека никој од нив не може сам да проголта таков крупен залак и почнуваат кроења за анексирање на одделни нејзини делови, а Бугарија тогаш доживува болен психолошки удар“, истакнува д-р Влахов Мицов. Тој го цитира и искажувањето на пратеникот од францускиот парламент, Франци Дју Пресанс, кој изјавува дека целта на востанието не била да се присоедини Македонија кон бугарското кнежевство, туку да биде автономија во рамките на Отоманската Империја.

Посебноста на Илинденското востание, смета Влахов, може да се види и од прокламациите кон населението и кон надворешниот свет. Раководителите на востанието го користеле изразот „Народи од цела Македонија и Одринско“ и „Христијани од Македонија и Одринско“, и „Да живее Македонија, која се бори за слобода и за автономија“. Во костурскиот реон била лансирана дури и идејата за лиење македонски монети како платежно средство во идната др��ава. Бил подготвен и восочен отпечаток на македонски монети со грб од едната страна и со натпис „Внтр. Мак. - Одр. Рев. организација, 1903 г.“, од другата страна.

Голем дел од македонската историјата била пишувана во Софија, а најважните моменти од Илинденското востание ги запишал Љубомир Милетич, професор на Софискиот универзитет. Тој ги канел дома македонските револуционери и водачи на востанието, кои пристигнале во Софија по неговото задушување за да му го раскажат тоа што го преживеале и за време на долгите ноќни разговори го запишувал секој нивни збор.

Во предговорот на спомените што ќе бидат издадени подоцна ќе нагласи: „Кон средината на октомври се' беше готово - востанието беше во крв задушено, а река бегалци, меѓу кои и повидни учесници и раководители на востанието веќе течеше кон Бугарија. Тогаш првпат видов многумина од војводите што учествуваа во востанието и со запрен здив го слушав нивното кажување што се случувало и колку се страдало, колкав хероизам покажале простите македонски селани и нивната челад. Си мислев дека настаните за кои тогаш сите толку живо си спомнуваа до најситните детали, за кусо време ќе се заборават, дека главните дејци - раководителите на востанието, кои најдобро знаеја да ги објаснат тие настани, се смртни луѓе, дотолку повеќе што многумина од нив изјавуваа дека штом ќе помине зимата, пак ќе одат во Македонија да умрат за делото. Тогаш решив да спасам за историјата, колку што може, со запишување на сеќавањата на повидните револуционери што се наоѓаа во Софија во текот на зимата 1903-1904 година – се' за што се сеќаваа како учесници во македонското ослободително движење. Идејата беше прифатена и многумина дојдоа кај мене за да го запишам поважното од нивните спомени. Средбите обично се одржуваа навечер и траеја по шест-седум часа“, објаснува Милетич како ја овековечил македонската епопеја.

Тој вели дека пишувал онака како што му раскажувале илинденците, трудејќи се целосно да го зачува јазикот на кој говореле, па оттука, според него, записите што ги направил имале речиси целосно карактер на оригинал на авторски спомени. Милетич ќе ги забележи спомените и на најголемите македонски револуционери, на Даме Груев и на Јане Сандански, но и на обични војводи. Разговарал и со некои од основачите на ВМРО. Забележал спомени на 24 револуционери. И по Балканските војни се зафатил со истата работа, бележејќи ги патилата на повеќемина македонски бегалци, кои по злосторствата на Србите, бегале во Бугарија. Неговите белешки ги користела и Карнегиевата комисија за Извештајот што го подготвила за големите колежи на македонските простори.

Многумина го поставуваат прашањето дали се автентични спомените запишани од софискиот професор со македонско потекло. Некои тврдат дека Милетич ги дополнувал и внесувал работи што не ги кажувале соговорниците, особено околу употребата на терминот Бугари, бугарски села и сл. Меѓутоа, нема причина да не му се верува. Спомените на Христо Татарчев и на Михаил Герџиков, на пример, биле објавени додека биле живи, а тие не упатиле ниту една забелешка на тоа како тој ги пренесол нивните кажувања.