Фељтон

Албанците - нивното минато, потеклото и обичаите (7)

Албанците-муслимани еднакви со Турците

Во ниту една земја на Југоисточна Европа исламската религијата не пуштила толку длабоки корени како во Албанија

Виктор Цветаноски

„Албанците во времето на османлиското владеење имале организирано посебен начин на живот. Тие биле поделени на фисови, односно племиња, кои се состоеле од помал или поголем број семејства (домови, куќи) што потекнувале од ист предок по машка линија. Тие семејства, додека биле помалку, живееле во исто село или крај. Со текот на времето и со растењето на бројот на членовите, тие се разместувале на разни страни за и натаму долго да ги чуваат многу силните традиции за својата генелошка сродност со оние што останале во родниот крај. Племето или фисот како колектив имал свои заеднички земји. Тоа биле пасишта, шуми и води. Тие заеднички биле здружно бранети од случајни или намерни напаѓачи. Племето имало еден старешина, водач и претставник, таканаречен бајрактар, кој ги свикувал членовите по потреба. Меѓуплеменските расправи или задолженија ги решавале главарите на заинтересираните племиња често и со помош на незаинтересирана заедница“, пишува македонскиот историчар албанолог д-р Катерина Тодороска, која подолго ги истражува македонско-албанските врски во минатото.

Најголемиот број жители на Албанија се муслимани (околу 70 отсто) и нив ги има низ целата држава. Православните Албанци, главно, живеат на југ, а најмногу католици на север, во околината на Скадар. Во Албанија постојат и голем верници што му припаѓаат на Бекташкиот ред.

Германскиот албанолог Петер Бартл вели дека во ниту една земја на југоисточна Европа, па дури ни во Босна, религијата на османлиските освојувачи не пуштила толку длабоки корени како во Албанија. Во централна Албанија, каде што реката Шкумба претставува граница меѓу два дијалекта (гегиски и тоскиски) и две религии (католичка и православна), изламизацијата била извршена многу брзо и речиси целосно. Само во зафрлените планински предели се задржале малку христијани. Според него, процесот на исламизација немал никаква врска со религи��зните убедувања. Христијаните го прифаќале исламот за да го избегнат посебниот данок, наречен главарина, што морале да го плаќаат сите што не биле муслимани. Тие што ќе го прифателе исламот, автоматски станувале рамноправни граѓани со Турците и им се отворале сите можности за вработување во службите на царството и за унапредување во војската.

„Фактот што голем дел од Албанците примиле исламска вера им овозможил на некои слоеви од албанското население поудобен живот во однос на христијаните, а во прв ред, тоа биле оние првенци што восхитени од честа и богатите награди, неретко го изневерувале својот народ“, нагласува д-р Тодороска.

Слични се сознанијата што ги презентира и Миранда Викарс, политички аналитичар на Меѓународната кризна група, која вели дека секој оној што сакал да заземе висока позиција во власта, морал да биде муслиман. „Муслиманите-Албанци уживале многу привилегии и биле еднакви со Турците. Од друга страна, ограничувањата на христијанското население биле многу. Ним им било забрането да носат пушки, да се облекуваат во јаки бои или да носат облека со зелена боја, којашто била света за муслиманите. Тие требало да слезат од коњот кога крај нив минувал муслиман“, пишува Викарс во книгата за Албанците.

Покрај доброволната, постоела и присилна исламизација. Најчесто тоа се случувало за време на војните што ги водела империјата во 17 и во 18 век, кога некои христијани што не и' биле наклонети на Портата, ги преселувала во подрачја каде што живееле муслимани, а тие подоцна потпаѓале под влијание на новата средина. Имало случаи кога христијаните ќе се дигнеле на востание и кога османлиската војска ќе го задушела и за да ја избегнат одмаздата на царството, го прифаќале исламот.

Според Бартл, исламизацијата во Албанија најпрво имала чисто формален карактер – поединци ќе прифателе муслимански имиња и само понекогаш оделе во џамија, а ги задржувале христијанските погледи, дотолку повеќе што не се практикувало подучување на новата вера. „Така се случувало новопечените муслимани и натаму да ги крстат своите деца, а муслиманите и натаму да ги слават христијанските празници и да посетуваат христијански светилишта. Често се случувало верата да ја промени само главата на семејството, додека жената и децата ја задржувале старата вера. Мешаните бракови на христијани и муслимани во северноалбнаските планински подрачја не биле реткост“, пишува германскиот професор.

Истовремено, тој додава дека во тоа време било раширено криптохристијанството. Имало Албанци што кај власта се декларирале како муслимани, а всушност, си останувале христијани и натаму си оделе на христијански миси, се венчавале во црква, постеле и ги почитувале христијанските празници. Има дури и такви случаи кога половина членови од еден ист клан да го прифатат исламот, а половина и натаму да останат христијани. Тоа не им пречело ниту на едните, ниту на другите. Односите меѓу нив си останувале како и порано, се сметале за свои и меѓу себе се бранеле.

Бекташкиот ред во Албанија бил прифатен повеќе од која и да е друга провинција на Османлиската Империја. Најмногу бекташи имало во јужна Албанија, а еден мал број во околина на областа Круја, некогаш најславното упориште на Скендербег. Албански бекташи имало и надвор од Албанија, а во главното теќе „Хаџи Бекташ“ повеќето дервиши имале албанско потекло. Бекташите застапувале народна религија, во која некаде биле задржани остатоци на христијански и претхристијански начин на размислување. Бартал нагласува дека повеќето дервиши што го проповедале бекташтвото, негувале нагласен култ кон светците кои најчесто ги славеле христијаните, но и кон паганските божества, само сето тоа го правеле во муслимански одори. Дервишите, всушност, во своите теќиња практично им помагале на патниците-намерници, ги сместувале и ги хранеле.

Во Турција бекташите биле забранети во 1925 година, но во Албанија бекташкиот ред и натаму постоел, а нивното седиште било во Тирана. Во времето на Енвер Хоџа, пред да бидат забранети религиите, бекташите постоеле како самостојна религиска заедница, чиј прв човек станал и поглавар на светската бекташка заедница која се проценува дека тогаш броела околу 7 милиони верници.

Бекташите во 19 век биле важно упориште на националната преродба на Албанците. Во бекташките теќиња во јужна Албанија се собирале албански патриоти и расправале за ослободување на Албанците од османлиската власт. Бекташ бил и големиот албански преродбеник Наим Фрашери, кој пред сопственат�� вера секогаш ја ставал албанската нација. „Бекташите се браќа и една душа не само меѓу себе, туку и кон другите луѓе. Тие негуваат љубов и кон другите муслимани и христијаните како кон својата душа и се однесуваат добро и убаво кон сите луѓе. Сепак, најмногу од се' ја сакаат својата татковина и пријателите на татковината, затоа што тоа е најголемо добро за сите“, ќе напише Фрашери во своите „Бекташки белешки“.

Д-р Тодорска подвлекува дека за задоцнетото национално будење на Албанците, освен општите причини што биле карактеристични за сите балкански народи, треба да се имаат предвид и неколку други. Таа притоа ги посочува сознанијата на Христо Олчев, кој ја истражувал албанската преродба. Според него, првата меѓу тие причини била религиозната распарченост на Албанците на три различни конфесии, чии духовни началници имале целосен интерес да ја задушат секоја искра на национална свест. Втората причина треба да се бара во фактот што Албанците-муслимани имале такви привилегии кои ги правеле целосни и фактички господари на населените од нив земји, па не чувствувале потреба од национална индивидуалност. На задоцнетото национално будење на Албанците влијаело и немањето на една албанска азбука со која би ги освежиле нивните историски традиции и би ги ставиле темелите на националната култура.