Фељтон

Полска - почетокот на крајот на комунизмот (8)

Победа на полската мудрост и на разумот

Најголемиот дел од полското општество се трудеше брзо да ги заборави маките од тоталитарниот режим

Здравко Стаматоски

Повторно август е клучен месец за Полска. На 1 август Јарузелски сега веќе како претседател на Полска ја истакнува кандидатурата на озлогласениот министер за внатрешни работи Чеслав Кишчак за премиер, а на што жестоко реагира Солидарност. Во прво време, со оглед на мнозинството од 65 отсто во Сејмот, оваа кандидатура проаѓа, но само по неколку дена Валенса успева кон себе да приклони дел од бившите сателитски партии во власта, па откако Кишчак веќе не е ниту теоретски во состојба да формира влада, Јарузелски на 19 август му ја доверува оваа мисија на еден од главните дејци на Солидарност Тадеуш Мазовјецки. По ова, романскиот диктатор Николае Чаушеску ги повикува земјите-членки на Варшавскиот договор на воена интервенција во Полска, но на овој повик тие реагираат без ентузијазам.

По низа остри дискусии, Сејмот на 24 август 1989 година, конечно, го избира него за прв демократски избран премиер во Полска по 1939 година и со тоа оттогаш почнува да се пишува најновата историја на оваа земја, на овој народ, приказна која трае и до денешен ден. Годинава, со голема помпа и свечености, и покрај големите разлики дури и меѓу самите дејци што потекнуваат од Солидарност, се' уште се одбележа 20-годишнината од спроведувањето на првите демократски избори.

Во првата демократска влада на Мазовјецки, само главните ресори од одбраната и внатрешните работи останаа во рацете на луѓе од дотогашниот режим, додека министер за надворешни работи стана Кшиштоф Скубишевски, министер за труд и социјална политика, како што и се очекуваше, стана Јацек Куроњ, кој почина во 2004 година, а вицепремиер за економски прашања беше творецот на силната полска злота од 90-тите години наваму, професорот Лешек Балцерович. Следната 1990 година доаѓа до првите целосно слободни претседателски избори во кои голема победа извојува, како и што беше логично, тој што во најголем степен беше заслужен за промените во полското општество - Лех Валенса.

Историјата во последниве 20 години покажа дека дел од полското општество се трудеше брзо да ги заборави маките од тоталитарниот режим, но еден помал дел бараше и се' уште бара дефинитивна пресметка со главните протагонисти на старата комунистичка номенклатура. Еден од најпосочуваните и лице околу кое најмногу се кршат копјата меѓу спротивставените страни и обвинителствата во овој период е Војќех Јарузелски. Укажавме на многу моменти кои воведувањето на воената состојба од 13 декември 1981 година го декларираа како потреба од спречување на советската воена инвазија на Полска, сепак, еден дел од мислењата на важни личности од овој период и мнозина историчари, политичари и публицисти го тврдат спротивното.

Против Јарузелски се водат два судски п��оцеса, од кои едниот е поврзан со настаните од рудникот „Вујек“ во 1970 година и другиот за самата воена состојба. Еве што вели 85-годишниот генерал речиси редовно пред почнувањето на секоја судска расправа: „Јас сум невин. Воената состојба беше зло, но неопходно зло. Ја спаси Полска од катастрофа со несогледливи последици“. Осврнувајќи се на дејците од опозицијата, Јарузелски ќе рече: „Ја почитувам големата улога на Солидарност, иако во 1981 година таа формација не беше група ангели. Дејствував од позиција на помало зло, која овозможи безболно преминување на власта од наши во нивни раце. Никогаш не употребив оружје против сопствениот народ, не верувам дека имаше 100 жртви, оваа бројка е претерана и во принцип секоја смрт е трагична“, се брани генералот.

Тешко е за познавачите на овие прилики, како и на самите жители на Полска, да се согласат со овие наводи, особено околу употребата на сила. Но, дали со овој чин Полска навистина се спаси од она што претходно им беше сервирано на Чехословачка или на Унгарија од страна на советската армија? За ова уште долго ќе се дискутира не само во Полска, туку и пошироко. Секако, до објективен и едногласен одговор веројатно никогаш нема да се дојде.

Интересен е погледот на едно лице, навидум отстрана, но кое по силата на нештата имало доволно добар увид во овие настани. Се работи за Хоакин Наваро-Валс, бившиот претставник за печатот во Ватикан од времето на понтификатот на полскиот папа Војтила и, покрај кардиналот Станислав Џивиш, еден од најблиските соработници на папата. Неодамна за римската „Ла република“ тој во интервју ќе изјави: „Процесот на Јарузелски ќе ја открие неговата невиност. Каква смисла има да се суди ваков човек, згора на се' олку стар?“

Понатаму повикувајќи се на некои свои разговори со Јован Павле Втори, тој уште ќе изјави: „Карол еднаш ми рече дека од сите негови лица, кај генералот победил тој комунистичкиот, дека ништо и никогаш не е во состојба дефинитивно да ја убие душата и срцето на човекот, па дури тој и да бил марионета во рацете на одреден режим во кој тој ги држел конците“. На крајот, како порака и како еден наш своевиден заклучок по изнесениве факти во оваа анализа за дејноста на Солидарност во 80-тите години од минатиот век, папата во свој простувачки и препознатлив за себе визионерски стил, според Наваро-Валс, со блага насмевка и едноставно за Јарузелски само изустил: „Тоа е само човек“.

Европските ориентации во слободна Полска беа дело на Бронислав Геремек, кој трагично загина во 2008 година на 76-годишна возраст. Неговиот голем удел во процесот на полското интегрирање кон ЕУ се покажа како клучно, а неговите зборови од говорницата и на Европскиот парламент и во разните комисии само ги потврдуваат основните тези за програмските начела на Солидарност. „Универзална придобивка од демократијата е тоа дека мирот има приоритет. Знам дека за младите поколенија овие поими можат да бидат помалку значајни. Но, моето поколение живееше под знак на притисокот да се бира меѓу војната и мирот. Денес мировниот принцип е еден од елементите што ја определуваат политиката на Европската унија на доста специфичен начин. Принципот за потрага по мирот кој би бил општ мир е предизвик на светот во кој живееме кон надворешната политика“, ќе рече Бронислав Геремек со професорска елоквенција на еден од форумите во ЕУ.

За овие настани 63-годишниот Адам Михњик, пак, главната врска со светот на интелигенцијата заедно со професорот Геремек, има свое видување: „И покрај нашата конечна победа, чувствувам срам дека не успеавме да ја спречиме воената состојба. Наивно дозволив ноќта меѓу саботата и неделата (пред воената состојба) да бидам уапсен пред сопствената куќа наместо вешто да пронајдам засолниште. Чувствувам, исто така, и жал што поради нашата невнимателност уште тогаш Полска загуби историска шанса порано да ги спроведе овие промени. Но, пред се', сум горд што успеавме да истраеме“, продолжува во едно свое обраќање до варшавските студенти. Потоа, со повишен тон прашува: „Речиси 30 години по воведувањето на воената состојба, не сме ли ние, Полјаците, способни да посегнеме по полско-полски гест на простување и обединување? (...) Да се одлучевме за воено сценарио од големи размери, цената која ќе ја платеше Полска ќе беше пресметана во уште повеќе илјадници жртви со непотребно пролеана крв, а меѓународните фактори и онака ќе се плашеа да му се спротивстават на забревтаниот Кремљ“.

На самиот крај, како сосема реален прилог кон овие зборови на Михњик, да го цитира��е и главниот актер во овие драматични полски настани, човекот кој го урна комунизмот во Полска и Источна Европа, Лех Валенса: „Победи полскиот разум, полската мудрост, полскиот слободоумен и вернички дух, кој преку доброто, злото го совлада“.