Фељтон

Македонско-бугарски историски контроверзии (14)

Круната на охридските патријарси во Софија

Бугарската војска за време на Првата светска војна од охридските цркви ги однела највредните експонати

Виктор Цветаноски


Круната на охридските патријарси, вредна повеќе од 15 милиони евра, денес ги краси витрините на Националниот историски музеј на Софија. Таа е само една од многуте скапоцени реликвии што бугарските војски за време на неколкуте војни ги опљачкале од територијата на Македонија, пред се', од Охрид.

Бугарската јавност своевремено можеше да ја слушне верзијата на Националната телевизија како било извршено, како што беше речено, „спасувањето на скапоцените бугарски реликвии од најбугарскиот град“ и нивното пренесување во Бугарија. Гледачите имаа можност да видат како натоварена селска кола за време на Првата светска војна го напушта Охрид и заминува кон исток. Приказната што беше соопштена за тоа како била донесена одлуката ова исклучително вредно македонско историско и културно богатство да се најде во Софија беше толку наивна, што ретко кој можеше да поверува во неа.

Според авторите на документарната емисијата, идејата се родила во главата на обичен војник, без за тоа да знаат и да дадат наредба неговите претпоставени ниту, пак, некој од тогашната бугарска влада. Наводно, војникот, кој бил дежурен во Генералштабот на армијата во Софија, штом слушнал дека бугарската војска е поразена и се повлекува од македонските простори, во име на штабот, испратил наредба до единиците во Охрид да ги земат со себе сите скапоцени реликвии од охридските цркви.

И така многу вредни експонати, кои сведочат за минатото на древниот македонски град, се нашле во Бугарија. Меѓутоа, приказната не завршува само на тоа. Подоцна на војникот му било исценирано судење, зашто издал наредба во име на неговите претпоставени. Но, поради големиот патриотизам што го покажал во најтешките времиња на Бугарија бил казнет само условно.

Експонатите што биле опљачкани од охридските цркви и од други места во Македонија повеќе десетици години стоеле скриени од очите на јавноста, најверојатно, заклучено во музеите. За вистинската вредност на скапоцените реликвии, посебно на круната на охридските патријарси, наводно, се дознало на необичен начин. Таа приказна лично ни ја раскажа најекспонираниот анти Македонец, актуелниот министер за дијаспората на бугарската влада, Божидар Димитров, тогаш директор на Бугарскиот историски национален музеј.

Според неговата верзија, круната повеќе години била спакувана и неисчистена, заедно со други вредни предмети. Пред да ја изложат во Националниот музеј решиле да ја исчистат. Кустосот ја ставил во една торба и со трамвај ја однел кај некој златар. По неколку дена златарот се јавил кај директорот на музејот, при што инсистирал лично тој да дојде кај него со автомобил и полиција. Кога Димитров стасал таму му ја соопштил вистинската вредност на охридската круна. Имено, под слојот од прав натрупуван со децении, златарот открил скапоцени камења. Според неговите процени, само нивната вредност изнесувала околу 30 милиони тогашни германски марки, плус вредноста на златото и на другите метали. Круната е изработена во Венеција, од злато, сребро, скапоцени камења и разнобоен емајл кон крајот на 17 век. Украсена е со вкупно 350 скапоцени камења.

Во музејот до круната беше изложен и опков на евангелие од Охрид, користено од охридските патријарси и епископи. Тоа е изработено во 14 век, од сребро и емајл и е позлатено. Во музејот се наоѓа и покривка од Охрид, од крајот на 13 или од почетокот на 14 век. Таа му била подарена на охридскиот архиепископ од императорот Андроник Втори Палеолог (1282-1328 година). Покрај неа има и друга покривка од 1224 година, исто така, од Охрид. Таа е подарок од императорот Теодор Комнин (1215-1230) и неговата жена Марија на охридскиот архиепископ Димитар Хаматијан (1215-1236). Подарокот бил по повод крунисувањето на византискиот император во охридскиот катедрален храм „Света Софија“, во 1224 година.

Посетителите на музејот ќе ја забележат и вратата на црквата „Свети Никола“ од Охрид. Таа е дрворез од 14 век. Делови од неа се изработени во 13 век. Бугарските стручњаци ја класифицираат како најран споменик на резбарската уметност во „бугарските земји“. Меѓу експонатите се наоѓа и иконата „12 празника“, исто така, од Охрид, од периодот на 14-15 век и други вредни предмети донесени од Македонија. По повеќе од половина век софијанци прв пат можеа да ги видат и златната маска и ракавица, ископана во Требениште. Тогаш во оваа некропола биле ископани околу 150 разни предмети.

Пишувањето на македонскиот печат за тоа како бугарските војски ги ограбиле скапоцените историски и културни реликвии од македонското минато за време на Првата светска војна, во Софија предизвика големи реакции. Бугарската национална телевизија соопшти дека тие биле донесени во Бугарија, бидејќи кон крајот на Првата светска војна сакале да ги спасат од Грците и од Србите, кои „бугарските историски споменици“ ги пренесувале во Атина и во Белград. Како што беше соопштено, 400-те реликвии донесени од македонските простори биле прогласени за неспорна бугарска сопственост, во согласност со постојните меѓународни акти.

Реакции имаше дури и од самиот државен врв. „Нема никакво сомнение дека во последните десетлетија македонските граѓани беа ограбувани и немаа достапност до своето културно богатство. Но, тие не беа ограбувани од Бугарија, туку од криминалните југокомунистички раководители“, изјави во таа пригода тогашниот потпретседател на Бугарија, Тодор Кавалџиев, подвлекувајќ�� дека тие треба да ги чуваат „спасените реликвии не од граѓаните на Македонија, туку за нив“.

Министерството за култура на Бугарија повика на цивилизиран дијалог за скапоцените реликвии од културното и од историското наследство на Македонија што требало да ги обединува, а не да ги раздвојува народите. Бугарските историчари сметаат дека Македонија во почетокот на векот не била суверена држава и, според тоа, немала правна основа да ја обвинува Бугарија за грабеж. Истовремено, Божидар Димитров признава дека во бугарските музеи, архиви и библиотеки имало илјади споменици од територијата на Повардарјето, а некои од нив биле многу постари и многу повредни од охридските реликвии.

Во Софија своевремено значително се расправаше за еден вреден крст од црквата „Св. Климент“, поврзан со еден настан од 1944 година кога, според пишувањето на весниците, биле спасени бугарски војници заробени од Германците по капитулацијата на Бугарија. Во средината на октомври 1944 година преку Македонија од Грција се повлекувала една германска дивизија низ Охрид и во еден од камионите држела заробени 26 бугарски војници. Кога Германците стасале кај охридскиот чинар, војниците избегале и се скриле во градот. Тогаш германскиот командант ги викнал првите луѓе на градот, поставени во време на бугарската окупација, и побарал да му ги предадат избеганите бугарски војници. Откако му кажале дека не ќе можат да го направат тоа затоа што не знаеле каде се, тој наредил топовите да се свртат кон градот, поставувајќи им на охриѓани ултиматум - или да ги вратат во рок од 24 часа или да соберат 12 килограми злато. Се заканил дека во спротивно ќе го разурне градот.

Како што пренесоа бугарските весници, охриѓани решиле да го исполнат вториот услов. Меѓутоа, собрале само 11 килограми злато, а кога кметот Илија Коцарев, инаку бивш бугарски офицер, видел дека тоа не е доволно, го извадил од раката прстенот со дијамант и го ставил врз купчето златни предмети, но и тоа не било доволно. Тогаш го донеле крстот од црквата „Св. Климент“. Наводно, кога го видел тоа германскиот командант го бакнал крстот, го ставил на рака прстенот на Коцарев, а златото им го вратил на охриѓани.

Д-р Зоран Тодоровски своевремено изјави дека постои документ од кој може да се види дека бугарската војска за време на Првата светска војна зела повеќе од 20 скапоцени реликвии од охридските цркви, а на списокот се наоѓал и крст. Дали станува збор за истиот крст на црквата „Св. Климент“ со кој е поврзана приказната за спасување на бугарските војници за време на Втората светска војна или, пак, за некој друг крст, никој со сигурност ништо не знае, освен оние што го однеле од Охрид.