Фељтон

Контроверзиите и вистините за Тодор Александров (3)

Советите немале доверба во Александров

Упорноста на Москва да соработува со Тодор Александров кај Димитар Влахов и Димо Хаџи Димов предизвикувала огорченост

Виктор Цветаноски

Главна причина за убиството на Тодор Александров е Мајскиот манифест од 6 мај 1924 година, потпишан во Виена за обединување на македонското револуционерно движење. Манифестот никогаш не заживеал. Напротив, наместо до обединување, дошло до продлабочување на расколот на движењето и до ликвидирање на големи имиња на македонската борба. Убиството на Александров го искористил Ванчо Михајлов да се пресмета со најистакнатите личности на левицата. Таа есен се убиени Димо Хаџи Димов, Арсение Јовков и Славчо Ковачев, а зимата е ликвидиран во Милано Петар Чаулев, еден од тројцата членови на ЦК на автономистичка ВМРО.

Зошто Александров сакал да се приклони кон Советите, кога се знае неговата десна политичка ориентација? По превратот во Бугарија и по доаѓањето на власт на Александар Цаков, тој не ги добил бенефициите што ги очекувал, па затоа се свртел кон Советскиот Сојуз, кој истовремено имал интерес моќната ВМРО да му стане сојузник за зголемување на влијанието на Балканот. За да оствари контакти со Советите, Александров ги испратил во Москва Димитар Влахов и неговиот зет Михаил Монев.

„Александров настојуваше делегацијата да замине во Москва, а јас се согласив да учествувам во неа. Делегацијата се состоеше од двајца членови, од мене и зетот на Александров, Монев, кој веројатно имаше задача одделно да реферира за своите впечатоци од советска Русија и средбите што ги имавме со советските луѓе. А и да ја контролира мојата дејност, макар што тоа не се забележуваше од постапките на Монев кон мене“, пишува во своите мемоари познатиот македонски комунист и револуционер.

Влахов нагласува дека советската страна упорно настојувала да го придобие Александров иако била огорчена поради тоа што негови луѓе учествувале во задушувањето на Септемвриското востание на комунистите во Бугарија во 1923 година и убиле десетмина македонски револуционери, меѓу кои и Тодор Чопов, внук на Гоце Делчев. „И покрај оваа чудовишна жестокост пројавена од Александров и од неговите луѓе кон македонските револуционери, а и кон бугарските комунисти, и покрај силното неодобрување на овој акт од страна на советските претставници, на мое големо изненадување, тие продолжија да се стремат да воспостават тесни врски и блиска соработка со Александров. А и тој, од своја страна, продолжуваше да се стреми да не ги прекине врските со советските претставници“, пишува македонскиот револуционер. Тој истовремено истакнува дека таа упорност на болшевиците предизвикувала огорченост кај него и кај Димо Хаџи Димов, но поради длабоката верба во болшевиците, сметајќи дека тие постапуваат разумно и во полза на македонското ослободително движење, се согласил да прави се' што ќе побараат од него претставниците на СССР.

Иако Советите немале доверба во Тодор Александров, сепак, презеле се' за да го придобијат. Во еден извештај поместен во документите за македонското прашање во советската надворешна политика, подготвени од Владо Поповски и Лина Жила и објавени неодамна, стои дека односот на Т. Александров спрема Москва не може да се заснова врз искреност и дека тој според своите наклоности и својата насока секогаш бил близок само до буржоаските партии во Бугарија, и тоа до најреакционерните. „Неговите врски со бившиот цар Фердинанд и со неговата клика, и сега со цар Борис, се познати и неоспорни. Т. Александров секогаш беше орудие во рацете на бугарските влади за личните цели на оние што се на власт“, стои во извештајот, во кој посебно се нагласува дека лидерот на автономистичката ВМРО имал исклучителна способност на организатор и конспиратор, но истовремено бил „интелектуално ограничена личност, болно амбициозен и има хистерична желба за власт“.

Во извештајот се говори и за мотивите што го поттикнале Александров да бара и да се согласи на договор со советска Русија. Информаторот на Советите наведува две причини за тоа. „Прво, знаејќи, од една страна, дека поведението на бугарската компартија по превратот од 9 јуни не беше одобрено од Москва, тој мисли дека Москва може сега да смета повеќе на него отколку на партијата и, на тој начин, тој се надева да и' наштети на компартијата. Од друга страна, по паѓањето на режимот на Стамболиски, тој веќе нема против кого да конспирира во Бугарија, а во Србија сега не смее да преземе никаква акција. Освен тоа, има основа да се мисли дека владата на Цанков нема многу да ја смени политиката на Стамболиски кон Србија и, можеби, дури ќе се обиде да постигне спогодба врз основа на поделба на Македонија, и во овој случај, положбата на Александров ќе стане многу критична. И затоа чувството на самозачувување можело да го поттикне да бара нова поткрепа во лицето на советска Русија. Повторувам дека тоа е само мој впечаток за тоа дека една од овие причини би можела да го натера Александров да бара спогодба со Москва. Ако тој дејствувал од првата причина, веројатно бил инспириран од владата, а ако од втората, тогаш дејствувал од чисто егоистички побуди. Како и да е, како во првиот така и во вториот случај, не е можно да му се верува и треба највнимателно да се следи неговата идна дејност, и посебно тоа како се изјаснува неговиот однос спрема владата“, препорачува советскиот човек задолжен за состојбите на Балканот.

Сепак, Тодор Александров се откажал од Мајскиот манифест за кој долго време преговарал со Советите и бил потпишан од двајцата членови на ЦК на ВМРО, Петар Чаулев и Александар Протогеров, кои ги овластил да го потпишат и него? Кирил Прличев во своите спомени пишува дека по враќање на Александров и Протогеров во Софија, се сретнал со двајцата и, притоа, му признале дека биле немоќни да и' се спротивстават на силната болшевичка организација. „Насочени од концесиите што им ги давал претставникот на ЦК на ВМРО Влахов, поддржани од третиот продаден член на болшевизмот од истиот ЦК – Петар Чаулев, болшевиците од виенската централа ги ставиле Протогеров и Александров едноставно во безизлезна положба, така што не можеле да се откажат речиси од ништо од тоа што им го ветиле и веќе им го дале нивниот претставник Влахов и нивниот рамноправен член Чаулев“, подвлекува Прличев.

Истовремено, тој споменува едно писмо на Александров што му го испратил од Виена додека преговарале. Во него му пишувал дека за време на преговорите со Советите во главниот град на Австрија ги доживувал најтешки денови од неговиот живот. Кога Александров се вратил во Бугарија, а Влахов и Чаулев ги одбиле поканите и тие да дојдат во Софија да се сретнат со него , зашто сметале дека ќе бидат убиени, кога веќе биле објавени виенските документи со наредба потпишана лично од Сталин, Александров и Протогеров на 1 август 1924 година јавно се откажале од потписите.

Д-р Владо Поповски смета дека Манифестот и Декларацијата на ЦК на ВМРО донесена една недела пред него не произлегувале стриктно, од волјата на Александров и од карактерот на ВМРО и дека тие документи биле во видлив расчекор со карактерот на македонското движење и дека биле пренагласено комунистички. Тој смета дека Александров не бил задоволен од текстот на Мајскиот документ, кој отстапувал од инструкциите што Александров му ги давал на Димитар Влахов.

„Со фактот што Тодор Александров се повлекол од преговорите и што ги ополномоштил двајцата други членови на ЦК на ВМРО да се потпишат и во негово име, тој не им дал овластување во следниот виенски документ (во Манифестот) тие да ја изместат ВМРО од оската на нејзината политика и од средиштето на нејзиниот карактер. Меѓутоа, независно на тоа што Александров се надевал дека тие ќе ги исправат почетните и не толку фатални грешки и скршнувања направени во Декларацијата од 29 април 1924 година, тој и целиот ЦК на ВМРО станале заложници на советската и на бугарската комунистичка страна со самиот факт на потпишувањето на Манифестот од страна на двајцата членови на ЦК на ВМРО и со нивната ополномоштеност да го потпишат и Александрова.

Како што тврди Поповски, за таа намера Советите се послужиле со прилежноста на стариот социјалист и на новиот комунист Димитар Влахов, со вториот член на ЦК на ВМРО Петар Чаулев, приклонетиот и веќе длабоко приврзан за советските служби, кој во меѓувреме од многу причини станал критичар и противник на Александров, и со провокативниот политички итрец и трет член на ЦК на ВМРО, Александр Протогеров, кој кокетирал со комунистите, а им служел на бугарските воени кругови.

(продолжува)