Едиторијал

Споменици завиени во мистерија

Тина Иванова

Целата рашомонијада, односно сите контроверзии што ја следат реализацијата на проектот „Споменици“, очигледно е последица од недостиг на политичка култура. На непримерна ароганција на носителите на власта кои донесуваат одлуки. Притоа, се забораваат два елементарни факта: власта им е само делегирана од граѓаните, но таа не е апсолутна, и тоа дека парите што се користат од буџетот не се нивни или ничии, туку се пари на граѓаните. Но, чувството дека кога си на врвот наедно си и критериум за се', не е својствено само за актуелната власт. Тоа е веќе видена работа.

Во конкретниот случај со контроверзиите околу спомениците на Даме Груев и Гоце Делчев, но и пред тоа кога не беа земени предвид реакциите на јавноста за уметничките скулптури, станува збор за мистерија. Проектите беа и се' уште се затворени во непознат, најтесен круг луѓе кои во името на целото општество просудуваат за нешто што треба да претставува траен белег, долговечност, за споменици кои треба да го облагородат заедничкиот урбан простор во кој ќе живеат и многу идни генерации. Зашто, не станува збор за едногодишни цвеќиња кои в година ќе бидат заменети со други. Спомениците се траен белег на сите времиња, додека времето во кое се поставуваат, останува белег на културата на една генерација. Тоа треба да бидат трајни вредности, што е почетната позиција од која треба да се појде - за кого, каков споменик ќе биде создаден, што ќе отсликува, што ќе порачува, каде ќе биде поставен, кои ќе бидат неговите основни историски, политички, културолошки постулати итн.

А, тие елементи не е можно да бидат содржини во одлука која ја донел само еден човек или мала група луѓе, уште и политичари на кои уметничкиот занает, естетиката, планирањето на просторот им се само хоби или личен суд. Организирано општество располага со надлежни институции. Во нив работат стручни луѓе, експерти. Па, елементарно правило е тие институции да бидат дел од процедурата при реализација на политичките одлуки. По потреба, за сложени зафати со трајни намени и вредности, како што е поставувањето споменици, се вклучува и пошироката стручна јавност, експертите од областите кои имаат допирни точки, ако треба и општа јавна расправа, па и референдум.

Ние не сме стасани дотаму. Актуелните владетели како да стравуваат дека ако се почитуваат и спроведуваат процедурите на современите општества, постои опасност одлуките донесени само врз политичката моќ да не минат. Оттука, очигледно прифатлива им е практиката на тоталитарните општества. Свежи се примерите од пред дваесетина години на земјите на европскиот социјализам кога спомениците се поставуваа со политички декрети на водачите. Ама, по демократските промени, последица од таквите одлуки донесени од позиција на власт, беа паѓања како крушки на монументалните статуи на до вчера обожаваните земски политички богови. Тие што ги поставувале, на некој начин идентично како и сега кај нас, ги донесувале решениј��та исклучиво со политички декрети од позиција на власт и моќ, за која верувале дека вечно ќе трае.

Но, еве, поуките не се извлечени. Според штурите и неофицијални информации веќе во завршна фаза се поголем број споменици на личности од разни историски периоди. Меѓу нив и ликови што предизвикуваат контроверзии, а за кои нашата наука има дефинирани историски позиции. Во јавноста, пред се', стручната, се проблематизираат и естетските аспекти, локациите, квалитетот на изработката…

Се разбира, нема да биде се така црно. За некои поставки е реално да се очекува дека ќе бидат склоп на вредности - историски, урбани, естетски. Но, што со другите? Упатените, кои, патем кажано, не се дел од ешалонот на власта, а кои имале можност да ѕирнат во некоја од фазите на градбата на спомениците, за некои од нив тврдат дека се промашување. Но, молкот за проектот „Споменици“, како и претходно со уметничките скулптури и натаму трае. Останува само да чекаме наскоро да бидат откриени со помпа на пригодни свечености и вулгарна политичка ароганција, па да проценуваме.