Фељтон

Контроверзиите и вистините за Тодор Александров (4)

Убиството порачано од бугарската влада

Александров бил убиен на 31 август 1924 година, а неговата смрт десетина дена се чувала како најголема тајна

Виктор Цветаноски

Кој стоеше зад убиството на Тодор Александров. Се знаат имињата на тие што пукале во него на 31 август 1924 година, но кој го порачал убиството веројатно никогаш нема да се дознае со стопроцентна сигурност. Најголеми интереси тој да биде ликвидиран имала бугарската влада на која очигледно не и' оделе во прилог потезите што ги влечел во последните години приближувајќи се кон Советскиот Сојуз, но и Москва, која настојувала моќната и респективна автономистичка ВМРО што ја раководел да ја искористи во ширењето на комунизмот на Балканот. Интерес да го ликвидираат имале и некои луѓе од неговата организација, но, сепак, сите сознанија упатуваат на констатацијата дека убијците биле платени од бугарската влада.

Тодор Александров по откажувањето од потписите на Мајскиот манифест решил да ги среди несогласувањата во сопствената организација, пред се', во Серскиот округ, кој во тоа време требало да одржи конгрес. Како што пишува во своите спомени Кирил Прличев, тогаш член на Задграничниот комитет на ВМРО и близок соработник на Александров, состојбите во Петричкиот округ биле загрижувачки поради самоволијата што владееле таму што ги допуштале тамошните раководители на чело со Алеко Василев, наречен Алеко-паша. Во тоа го поддржувал и Георги Атанасов, резервен полковник на бугарската армија, инаку, несуден зет на Тодор Александров, кој бил свршен за неговата сестра Коца, а свршувачката била раскината. Александров го испратил него да ја контролира работата на Алеко-паша, но наместо тоа, како што тврди Прличев, тој се вклопил во општата атмосфера.

Прличев смета дека Алеко Василев имал причини да се плаши од присуството на конгресот на Тодор Александров, а Георги Атансов сакал да се одмазди за раскинатата свршувачка со неговата сестра. Тргнувајќи на пат, Александров немал посебно обезбедување освен постојаниот придружник Панзо, а Василев и Атанасов му ги испратиле Динчо Вретенаров и Штерјо Влахов за да го пречекаат и, наводно, да го придружуваат до местото на конгресот во планината Пирин. Прличев за самиот чин на убиството не пишува во спомени. За него повеќе детали соопштува охриѓанецот Петар Шанданов, кој во тоа време би секретар на Битолскиот револуционерен округ и еден од луѓето кои во договор со Ванчо Михајлов учествувал во ликвидацијата на Василев и Атансов и нивни приврзаници во Горна Џумаја (Благоевград).

Шанданов во своите спомени пишува дека Алеко Василев откако видел дека на конгресот нема да победи, бидејќи имал помалку делегати што го поддржувале, сметал дека нема друг излез за борба против Тодор Александров, освен да го убие. „Затоа го поканил Тодор официјално да учествува на конгресот на Серскиот револуционерен округ, откако претходно заклучил дека во моментот кога тој ќе оди кон местото на конгресот, ќе треба да биде убиен од двајцата егзекутори Димче Вретенаров и Штерјо Влахов, кои претходно се согласиле со оваа задача. Тие беа испратени да го дочекаат Тодор на падините на Пирин за кон Лапово – месност на Пирин каде што заседаваше конгресот. Тодор и Протогеров на 30 август запреле во Горна Џумаја. За обезбедување со себе го зеле Панзо Зафиров. Во едно од полските села на Мелничко ги пречекале Влахов и Вретенаров и Димче Балкански и Сугарски, кои воделе две маски на кои ги качиле Александров и Протогеров.

Среде пат, среде една убава ливадичка, Протогеров и Александров запреле да поткаснат. Седнале еден до друг, а на страна од нив седнал Панзо. Малку погоре седнале Димче Вретенаров и Штерјо Влахов, а двајцата водачи на маските отишле да ги напасат. Во тоа време Тодор извадил од својата раница печена кокошка и почнал да ја кине и да им дава на Протогеров и на другите. Токму тогаш, откако се разбрале со мимики, Димче Вретенаров и Штерјо Влахов едновремено ги насочиле пушките - едниот во Панзо, а другиот во Александров. Со првиот истрел Панзо бил тешко ранет во градите, но бидејќи бил физички силен, веднаш ја грабнал пушката да стрела, но бил соборен мртов со вториот истрел. Тодор уште од првиот истрел паднал мртов, бидејќи бил погоден одзади во малиот мозок. За тоа време Протогеров се стркалал по тревата и едноставно се онесвестил“, пишува Шанданов.

Според верзијата на Петар Шанданов, кој пред тоа имал закажано средба со Тодор Александров во Ќустендил и напразно го чекал неколку дена, убијците и двајцата водачи на маските, кои веројатно биле упатени во заговорот, се доближиле до Протогеров за да го кренат. По извесно време, Вретенаров и Влахов се оддалечиле од местото на злосторството, а водачите на маските Балкански и Сугарски го кренале Протогеров и потпирајќи го под мишки, го однеле во Лапово каде што се одржувал конгресот.

Убиството на Тодор Александров се чувало во голема тајност. Кирил Прличев пишува дека неколку дена по ликвидацијата, Ванчо Михајлов добил телеграма потпишана со псевдонимите на Александров и на Протогеров во која биле поканети да присуствуваат, тој, Михајлов и уште тројца активисти на ВМРО, на Серскиот конгрес. Во почетокот Михајлов не сакал да оди со образложение: „Мене ме нема таму каде што е Тодор“, алудирајќи на тоа ако едниот загине, другиот да остане жив за да ја води организацијата. Сепак, решиле на конгресот да присуствуваат сите петмина. Стасале во Горна Џумаја каде што преспале, а оттаму тргнале на закажаното место. На пат ги пресретнале Аргир Манасиев и Атанас Маџаров. Ги поканиле да седнат и, притоа, им ја соопштиле веста за убиството. „Молчевме како удрени од гром... Блиску беше црквичката. Непосредно до неа – труповите на Александров и Панзо. Тие веќе беа ставени во ковчези за погреб. Беше дојден и свештеник“, пишува Прличев.

Според сеќавањата на Прличев, веднаш по пристигнувањето во Софија, направиле договор да ги ликвидираат сите оние што сметале дека директно или индиректно учествувале во убиството на Александров. „По неколку советувања меѓу Иван Михајлов, Петар Шанданов, Панчо Михајлов, Јордан Гурков, Георги Баждарев и мене, се' беше договорено, планот и неговите детали, и целосно извршен. Кирил Дрангов го егзекутира Алеко Василев, а Г. Атанасов беше егзекутиран наредниот ден. Истовремено беа убиени Димо Хаџи Димов, Славчо Ковачев, Арсение Јовков, кои во тие денови на возбуда се сметаа за идејни соучесници во заговорот, на кои им се припишаа непотврдени врски со Чаулев, Влахов и виенските болшевици“, пишува во своите спомени Кирил Прличев.

Во тоа време требало да биде ликвидиран и Димитар Влахов, кој за тоа во своите мемоари пишува: „Тие постојано ме демнеа додека бев во Виена, а подоцна и во Берлин и во Париз за да ме убијат. И испраќаа специјални убијци за таа цел, а исто така се обидуваа да дознаат каде се наоѓам јас за да можат да го извршат своето сатанско дело. Тие ги заплашуваа моите добри познати со смрт, ако не тргнат против мене, ова особено се однесува за периодот кога јас живеев во Виена“.

Во ликвидацијата на Василев, Атанасов и на другите во Горна Џумаја учествувала и бугарската војска. Во врска со тоа, Прличев пишува: „Откако помина извесно време и се случија други настани, јас си ги поставив прашањата. Сам и на своја глава воениот министар на Бугарија изрази подготвеност да и' направи услуга на организацијата и против убијците на Т. Александров? Не беше ли Волков истиот кој неколку месеци пред тоа не' притискаше од името на кабинетот за главоболките што ги имаат поради нас? Што означуваше држењето на администрацијата и војската спроти крвопролевањето во Петричко и на други места? Нели бугарската држава, која преку своите министри се спротивставуваше на слични акции во Македонија под српска и грчка власт, имаше решено во сопствената територија да ја спасува револуционерната организација?“, се прашува Прличев, изненаден од таквото однесување на бугарската држава со чија помош Ванчо Михајлов ги ликвидира најголемите имиња на македонската левица.

Физичките убијци на Александров, Штерјо Влахов и Дончо Вретенаров ги ликвидирала бугарската војска. Одредот го раководел полковникот Ил. Крстев, кого некогаш му бил командант генералот Александар Протогеров. Тие биле скриени во една куќа во с. Припечени. Откако војската ги открила на 18 септември 1924 година, побарала да се предадат, и бидејќи не го направиле тоа, ја запалиле куќата во која изгореле. (продолжува)