Претходен број

Интервју

Македонија не е најстара библиска земја

Академик Цветан Грозданов

Не треба да се финансира само истражувањето на античкиот период, туку и откривањето на сето она што е културен живот 1500 години подоцна

Билјана Јовановска

Академику, подолг период е актуелно пребарувањето по далечното минато. Постои ли во Македонија антиквизација или антикоманија, како што ја нарекуваат?

Точно е дека денес во Македонија, како што пишуваше и нашиот „Утрински весник“, ископуваат 2.450 копачи. Тоа е факт кој ги фрапира сите наши соседни земји. Навистина, станува збор за голема инвестиција. Се копа од Плаошник, преку Хераклеја, Прилеп, Скопско кале и Скупи, до Стоби, Вардарски Рид, Марвинци, Виничко кале. Тоа во Македонија досега не се случувало. Наодите се големи и фрапантни. Од овие работници само 50-тина се дипломирани археолози, другите студенти и физикалци, како што ги нарекуваат.

Но, ова што сега се случува, јас го нарекувам прва фаза. Втората фаза, под претпоставка дека ни претстои, и подразбира објавување и проучување на откритијата. Тоа е многу сложен процес каде што се потврдува научната и професионалната супериорност во археолошката наука. Третата етапа значи дискурс за објавеното, тоа е ревидирањето и валоризирањето на објавените трудови. Кога овие фази ќе бидат апсолвирани, тогаш ќе можам да кажам дали постои антиквизација или не.


Неодамна слушнавме тврдења дека во Македонија при ископувањата на Самуиловата тврдина не е најдена ниту една паричка од времето на Самуил. Точно ли е тоа?

Епохата на цар Самуил е дежурна тема во науката, барем два или три века. Во Македонија постојат најмалку два големи пункта каде што се искажува времето на Самуил и тие се познати во науката стотина години. Во Преспа, на самиот граничен појас со Грција, на островот Аил (Ахил) се наоѓа катедралната црква на царството на Самуил и го носи името на Свети Ахил. Таа е огромна и одамна е во урнатини. Значи, тоа е седиштето на патријаршијата или архиепископијата на Самуил, посветена е на Св. Ахил Лариски, кој е учесник на првиот вселенски Собор во Никеја. Во последните години од 19 век, преку езерото, во селото Герман е најдена надгробната плоча на Самуиловите родители и брат. Таа плоча е најстариот епиграфски надгробен натпис на кирилица. Да потсетам дека за време на цар Самуил се врзува и настанувањето на Асеманиевото евангелие, глаголско, еминентен споменик на Охридската книжевна школа. Тоа е украсено со орнаментика, која и денес го возбудува научниот свет и таа никогаш не е соодветно објаснета. Денес се чува во Ватикан и во неа првпат се спомнува името на св. Климент како епископ Велички.


Лани предочивте дека власта не може да биде ориентирана единствено кон античка Македонија, на сметка на се' останато. Сепак, археологијата и сега е најпопуларната историска наука кај нас. Знаете ли на што се фокусирани оние 2.450 копачи што работат на античките локалитети?

Да, укажав дека е финансиран античкиот период, но како да се врши селекција и не се инвестира во заштитата, во откривањето на сето она што е културен живот речиси 1500 години подоцна. Во тоа не се инвестира. Значи, се работи за селективно финансирање. Очекуваме корекција затоа што нашето културно битисување и идентитет траат и се доградуваат милениумски. Да потсетам дека лингвистите одамна рекле оти уште во 12. век го следат диференцирањето на македонската редакција во јазикот во Охридската школа во однос на српската, бугарската.

Факт е дека се откриваат голем број предмети од разни периоди, но познато е, исто така, и дома и надвор, дека тие остануваат без неопходната научна поткрепа. Која е целта на истражувањата ако тоа не и' се аргументира и на светската научна јавност?

Во светот на науката она што не е објавено не постои.

Се кријат ли и од Вас некои артефакти?

Откривачот на артефактот во прво време мисли дека тоа и ќе го објави, но се судира со својата немоќ и се случува пронајдокот да го крие. Не ми се сосема достапни, на пример, керамичките икони од Виница и покрај тоа што го обиколија светот, а некои од нив се откриени пред 15 години... Потоа, во Кнежино, Кичевско, од домаќините ми беше кажано дека немам пристап иако претходно ме повикаа да учествувам во проучувањето.

Сакате да кажете дека фрагменти од фрески чува некое домаќинство?

Не знам кој ги чува, но ми рекоа дека мене не ми се достапни. Проблемот е што нема закон кој би одредил колку долго артефактите можат да останат недостапни.

Во Вашите истражувања посебно место зазема Охридската архиепископија. Какво беше нејзиното значење и имаме ли право да се прогласуваме за единствени наследници?

Ова е прашање кое бара поширока елаборација, но сега само кусо ќе кажам: иако тоа е црковна институција од екуменски ранг и постоела речиси 800 години, нејзината власт се протегала од Украина до Сицилија, но, сепак, основното нејзино јадро е Македонија. Охридската архиепископија е нашата државност. Благодарение на христијанските норми во нејзе дејствувале најинтелигентните чеда на македонскиот народ, за што говори големата активност и книжевна заоставнина. МПЦ има право да смета и верува дека е наследник на Охридската архиепископија.

Дали во блиска иднина ќе се реши спорот со Српската православна црква околу автокефалниот статус на МПЦ. Имаме ли во целата приказна и ние своја вина?

- Преговорите повторно со СПЦ се во тек. Ние бараме посредување од Руската православна црква, која ги знае нашите проблеми и има големо влијание дури и врз СПЦ и точно знае какво било значењето на светите Кирил и Методиј, Климент, Наум... за словенскиот свет. Скора разврска не очекувам, но се надевам дека ова прашање ќе мора да се надмине.


Често се слуша тврдењето дека Македонија е најстарата библиска земја. Дали е така?

Македонија не е најстара библиска земја. Ова, пак, ништо не и' одзема од нејзиното место во христијанската заедница. На ова прашање имав реакција и од некои мои колеги. Апостол Павле бил мисионер во Македонија околу 50-тата година по Христа. Апостолите ја почнале својата проповед по 50-тиот ден од Христовото воскресение. Тоа нашиот народ го нарекува Духовден. Оттогаш, апостолите го шират Христовото учење на сите страни од тогашниот свет. Се знае каде бил апостол Павле во Македонија. И кога охридскиот аеродром го доби името „Св. апостол Павле“ реагирав. Прашав зошто - ми рекоа дека апостол Павле престојувал во Охрид! За ова, за жал, нема никакви аргументи. Свети Еразмо е првиот мисионер на христијанството во Охрид. Тој страдал 303 година во Италија и по него го носи своето име и големиот хуманист Еразмо Ротердамски. Охридскиот аеродром е покрај црквата „Св. Еразмо“ и се викаше исто како и таа. Се прашувам кому му пречеше тоа чесно име на тој маченик, кој Христовото учење го донел во стариот Лихнид (Охрид)?

Никогаш немало таков интерес за историската наука и истовремено таква јавна манифестација на незнаење. Од МАНУ не се очекува дневно да реагира, но сепак, не е ли време, националната историја да се објасни похрабро, се разбира, од научен аспект.

Јас сум историчар на средновековната уметност. Никогаш не сум имал притисок што ќе истражувам ниту имав државна поддршка во моите истражувања. Еве, веќе половина век, во МАНУ има само еден историчар. А во јавноста како да се има впечаток дека Академијата не одговара на некои суштествени прашања. Овде членуваа сега покојните Блаже Конески, Љубен Лапе, Димче Коцо, Александар Матковски, кои дадоа капитален придонес во оваа наука, во поширока смисла на зборот (јазик, култура, археологија, историја). Но, не ме прашувајте зошто никој не ги чита нивните трудови.

Го чувствува ли МАНУ притисокот од власта?

Не. Мој избор е што ќе проучувам и тука никој нема влијание врз мене. Финансиските инвестиции во одредени области секогаш имале влијание во насочувањето на одредени сфери на науката. За среќа, јас не сум се судрил со такви проблеми.

Ви пречи селективниот однос во проучувањата?

Токму така, многу ми пречи таквиот однос на која било власт - таа да одлучува дали ќе се прочува ова или она прашање во историјата, културата и уметноста. Словенската писменост има епохално значење, таа е нормирана според јужномакедонските дијалекти, благодарение на тоа ги примивме не само поуките од Библијата, туку и сите придобивки на светската наука и култура. Никој нема право да затвора очи пред тој факт. Но, исто така, ние сме должни и повикани да го проучуваме и културното наследство на македонска почва од праисторијата до денеска. Тоа МАНУ и го прави.

Ќе ја објасните ли битката на словенските просветители за христијанизацијата на овие простори?

Да, секако. Ова прашање е важно за историчарите на црквата и јазикот. Тогаш кога светите работеле и го создавале старословенскиот јазик, кој сега се нарекува и старомакедонски јазик, тие го правеле тоа со мисионерски жар за да му го доближат Светото писмо на мајчиниот јазик т.е. да ги христијанизираат. Овој факт често се заборава денес за притоа да им се придружи една патриотска конотација. Да се разбереме, светите Кирил и Методиј не се од Византија испратени во Македонија, туку во Велика Моравија (Словачка и Чешка) по покана од тамошниот кнез. Биле генијални лингвисти и полиглоти и тоа тие го сториле на величенствен начин, а биле обвинувани дека шират ерес. Но, при аудиенцијата кај папата Адријан Втори во Рим ватиканските прелати констатирале дека тие се големи христијански мисионери, високообразовани, кои одговарајќи на нивното прашање ја изговориле реченицата: „Дали сонцето грее само за едни, а не и за други“, што подразбирало дека Библијата треба да биде достапна за секого.