Фељтон

Македонско-бугарски историски контроверзии (7)

Емигрантскиот егзодус во Бугарија

Во Софија постојат цели населби од Македонци, а околу два милиона бугарски граѓани имаат македонски корен

Виктор Цветаноски

Не се знае точно колкав е бројот на македонската емиграција во Бугарија. Се смета дека денес околу два милиона бугарски граѓани имаат македонски корен. Михаил Сматракалев, кој по војната вршел истражувања, истакнува дека бројот на македонските бегалци варирал од 200.000 до 600.000. Тој изнесува податок дека тие живееле во 1.601 населба. Речиси немало град без Македонци, а само во Софија имало околу 100.000. И денес во Бугарија постојат компактни населби формирани од македонската емиграција. Во Софија се познати Гевгелиската населба и населбата Јучбунар, а во Пловдив населбата Ќучук Париз.

Според процените на Карнегиевата комисијата, само за време на Балканските војни во Бугарија пребегале околу 50.000 Македонци. Македонски историчари проценуваат дека тој број не е толку голем како што се прикажува. Тие сметаат дека од создавањето на бугарската држава во 1878 година до почетокот на Втората светска војна од Македонија во Бугарија, поради разни причини, емигрирале или пребегале околу 100.000 души.

За македонската емиграција во Бугарија за првпат отворено се проговори пред неколку години на симпозиум во Скопје. Академик Иван Катарџиев смета дека во минатото кон неа од страна на македонската држава е направена голема неправда, со исклучок на првите години по војната. „Ослободена од политичка функционализација, македонската емиграција во Бугарија може и треба да биде значаен фактор во градењето на соработката меѓу македонскиот и бугарскиот народ и создавање поповолен амбиент за контакти“, вели тој.

Д-р Виолета Ачкоска подвлекува дека македонската историографија, конечно, треба да навлезе посуптилно и подлабоко во трагиката на емигрантскиот живот и во психологијата на еден емигрант што немал своја татковина и држава. Според неа, по воспоставувањето на југословенскиот централизам и расчистување со наводниот „автономизам и сепаратизам“ во КПМ, или за време на расчистување со Инфиормбирото, повеќето од нив станале жртви на тогашната бирократска власт на спроводниците на југословенскиот централизам, кои со голема недоверба гледале кон сите оние што доаѓале од емиграција, особено од Бугарија.

Д-р Новица Велјановски истакнува дека првите години по војната се настојувало за амбасадори во соседните држави да се испратат проверени кадри, пред се', Срби или воени кадри на Црна Гора. „Поради поставеноста на југословенската дипломатија воопшто, како и поради положбата на НР Македонија во југословенската федерација во тој период не било постигнато потребното ниво на соработка меѓу НР Македонија и македонската емиграција во Бугарија, кое резултирало со извесно разочарување кај неа“, подвлекува д-р Велјановски.

Македонската јавност малку знае за страдањата на македонските бегалци што стасале во Бугарија. Масовни иселувања од Егејска Македонија имало по Првата светска војна по потпишувањето на Конвенцијата за размена на население меѓу Бугарија и Грција во 1924 година, донесена со амин на Друштвото на народите. Тогаш Егејска Македонија морале да ја напуштат околу 31.000 Македонци. Најмногу од нив се населиле во пиринскиот дел на Македонија, каде што формирале посебни села, кои и денес се компактни.

Меѓутоа, сите македонски бегалци ја немале таа среќа да најдат покрив над главата. Многу од нив доживеале невидена голгота. „Кога ја видовме мизерната положба на бегалците во Бугарија, си вообразивме дека се наоѓаме во еден од круговите на пеколот на Данте. Тоа е вистински скандал за Европа што не може да се поднесе“, напиша Лусиен Крамер во 1925 година за бегалската драма на илјадниците Македонци, кои биле присилени да ја напуштат Грција.

Уште подраматични се искажувањата на делегатите на Меѓународното биро за труд при Друштвото на народите. Двајца од нив, Проктер и Тиксје, при посетата на бегалските логори не можеле да поверуваат во тоа што го виделе со свои очи: „Тоа е страшно! Ние сме поразени до таков степен што не можеме да се храниме ниту да се успокоиме од грозните слики што ги видовме низ бегалските логори“, ќе ја информираат тие меѓународната организација.

Заминувајќи од Грција, бегалците се надевале дека конечно ќе им се стави крај на нивните маки, дека во Бугарија ќе ги пречекаат како свои луѓе, но наишле на невидена одбивност. Д. Динев, член на Националниот комитет на македонските благотворителни друштва, во извештајот од август 1924 година напишал: „Измачените бегалци, кои ги има зафатено болно очајание, не можат да чујат благ збор од никого. Тука ќе се печат на жешкото летно сонце, на ветерот, на дождот. Ним не им се дозволува да се сместат во карантинските бараки, па нити на болните и на доилките“.

Од железничката станица во Софија бегалците биле испраќани во разни места низ Бугарија, а нивниот пат дотаму бил послан со невидени маки. Во еден друг извештај од 11 јули 1924 година е забележано: „...Од Бургас до Месимврија на неколку места сретнавме групи очајни бегалци, за чија положба би рекол само тоа дека личат на се' друго, само не и на луѓе“.

Бегалците поради големата исцрпеност и изгладнетост, биле подложени на разни заразни болести. Тоа го потврдува телеграмата на д-р Талев до бугарското Министерство за внатрешни работи и до Националниот комитет од 25 јули 1924 година, во која пишува: „Во Бургаскиот округ констатирав дека сите бегалци се заразени од маларија... Тешкиот пат и гладот ги истрошиле бегалците и станува жално кога гледаме смртни случаи од маларија“.

Драмата на бегалците - Македонци најдобро ја илустрира извештајот на годишното собрание на Националниот комитет на македонските благотворителни друштва, одржано во февруари 1926 година, во кој се констатира: „Бегалците доаѓаа голи, гладни, измачени и исцрпени. Тие имале надеж дека тука, во слободна Бугарија, ќе им се стави крај на нивното црно ропство и на физичките и моралните страдања, дека тука ќе бидат пресретнати и прифатени братски, барем ќе имаат привремено каде да се потпрат и да се сместат. Тешко ним! Уште со нивното пристигнување на свиленградската станица, тие беа пресретнувани од официјалните власти на начин што веднаш ја оладуваше таа нивна мала надеж што ја имале по напуштањето на своите домови за да ја заменат со полно очајание пред грозната бугарска стварност... Наместо братско сочувство, целосна незаинтересираност, целосна безгрижност од сите правци на заинтересираните власти, а некаде и од месното население за да се стигне до парадоксот бегалците да се третираат како интернирани во Ловечко или да се нарекуваат ’ескими и варвари‘, како што го сторил тоа месемврискиот кмет во своето писмо до окружниот управител на Бургас“, пишува во извештајот на македонските друштва од Софија.

Истовремено се констатира дека бегалците во негостопримливата Бугарија ги коселе разни заразни болести. „Смртоносниот сопатник на лишувањата, очајанието и гладот не задоцни да ја направи својата жетва богата. Од 20 отсто во Пловдивско, смртноста во нивните редови достигна до 80 отсто во Русенско“, е забележано во еден документ.

За драмата што ја преживувале македонските бегалци Андре Урбаин во својата книга напишал: „Сместени привремено по училишта, железнички станици, колиби или шатори, тие дотолку полесно стануваа плен на сите зарази, зашто веќе беа ослабени од поранешните лишувања. Поради недостатокот на расположлива обработлива земја, многу бегалци беа упатени кон мочуришната област Бургас, плоден крај што станува речиси неподнослив поради маларијата што пустошеше таму. И така смртноста кај последната категорија беше вистински страшна. Од бегалците сместени во околината на Бургас, 69 отсто умреа за две години“, пишува Урбаин.