Фељтон
Славата, митот и крвта на ВМРО (11)
Чернопеев за грабнувањето на Мис Стон
Македонскиот војвода ќе ја каже сета вистина пред американскиот новинар Сониксен зошто ја киднапирале мисионерката
Виктор Цветаноски
Американскиот новинар и публицист Алберт Сониксен, кој шест месеци се борел заедно со македонските комити, пред да се врати во Америка инсистирал да се сретне со некој од револуционерите што ја грабнале Мис Стон во септември 1901 година. Како што вели, сакал да ја слушне и другата страна за грабнувањето на американската мисионерка, настан кој шест месеци ги полнел страниците на весниците и списанијата во САД.
Таа желба ќе му биде исполнета. Христо Чернопеев, десната рака на Јане Сандански, нашироко ќе му раскаже зошто се решиле за тој непопуларен чекор и за проблемите што ги имале со врховистите на генералот Цончев, вооружени од бугарската влада, која сакала да ја стави под контрола ВМРО.
„Сандански и јас бевме заедно. Бевме толку сиромашно вооружени што дури и не се осмелувавме да се сретнеме со бандите на Цончев; моравме да бегаме од нив, како да беа аскер. Ние имавме нужда од пари. Затоа решивме да фатиме некој богат Турчин и да земеме неколку илјади лири откуп. Се обидовме еднаш, но не успеавме. Во тоа време кај нас дојде еден четник, кој бил ученик во американско училиште во Самоков. ’Фатете некој од мисионерите, предложи тој, и турската влада веднаш ќе го плати откупот за да ги избегне усложнувањата‘“, ќе му раскаже Чернопеев на Сониксен.
Идејата им изгледала прифатлива. Подоцна слушнале дека Мис Стон е во Банско. Чернопеев не се двоумел дали да ја грабнат или не. Таа често им проповедала на селаните дека Господ ќе ги спаси од бедата, а не четниците.
„Сандански и јас бевме во Банско, облечени како селани. Ние ја следевме Мис Стон и ја организиравме работата. Курирот кој подоцна беше водич на групата на Мис Стон, беше наш човек; тој ја доведе пред нас. Си споменувате сигурно како се нафрливме ние врз нив, кога тие поминуваа; ние сите бевме преоблечени како башибозук, но бевме толку изгладнети, што не ни дојде на ум да се воздржиме од јадење свинско, кога ги отворивме чантите со храна. Сандански и јас бевме решиле да земеме една Бугарка како другарка на Мис Стон. Навистина сакавме да се држиме со неа колку што е можно подобро. Но, постарата жена што ја бевме избрале, се разболе толку многу, што не можеше да се мрдне. Во групата имаше многу млади девојки, но ние се плашевме од прикаски: ’Еве, госпоѓа Цилка, рече водачот. Таа е омажена‘. Нам ни се допадна нејзиниот изглед, таа не беше многу млада и имаше лик на матрона. Но, да знаевме што имаше да станува, бебето, знаете, ќе се решевме да земеме неомажена жена. Или ќе се задоволевме без другарка на Мис Стон. Ние плативме скапо за пристојноста“, раскажува Чернопеев.
Македонскиот револуционер појаснува дека погрешно било она што се зборувало во јавноста дека четниците што ја грабнале Мис Стон биле неуки селани. Повеќетемина биле учители отпуштени од работа поради револуционерната дејност, меѓу нив и такви кои го читале Кауцки и дискутирале за „Морската жена“ на Хенрик Ибзен. Додека била со нив американската мисионерка воспоставила свои правила, таа дури им забранувала да пушат во нејзино присуство.
„Потоа дојде бебето. Во тоа време косава ми обеле. Претставете си, новородено бебе на пат со нас! Колку пати требаше човек да си ја крие главата во некои алишта за да задуши една кивавица. Потоа помислете дека едно здраво, плачливо бебе е со нас, а областа врие од аскер и од разбојниците на Цончев. Но, чудно како дејствува врз човека едно беспомошно бебе, особено ако долго време бил далеку од жени и од деца. Тоа беше смртта на нашиот авторитет. Мислам дека, можеби несвесно, Мис Стон, како и мајката, почнаа да не' сметаат за малку повеќе луѓе потоа. Сигурен сум, исто така, дека нашиот страв од аскерот не беше чисто егоистичен. Ако жените беа убиени поради нас, Македонија ќе беше свртена на глава и ќе беше преорана со остро гребло. И ако, по некој случај, ние ќе успеевме да го избегнеме тоа, Груев и другите ќе не' убиеја кога ќе излезеа од затвор. И како што се случи, кога слушнаа, тие го осудија ова, но тогаш ние веќе ги имавме парите“, ќе му се исповеда Чернопеев на Сониксен.
Додека двете жени биле скриени во близина на Ќустендил, Чернопеев бил испратен во Софија да преговара со Чарлс Дикинсон, генералниот конзул на САД во Истанбул. „Тој ме мислеше обичен селанец, земен под наем за услуга од ’разбојниците‘. Братот на Петар Китанов, Сандо, беше преведувач на француски. Јас не изгледав дека разбирам дури ни бугарски, така како што бев облечен. ’Десет илјади франци, рече тој, ни пара повеќе‘. Не можевме да дојдеме до согласност“, говори Чернопеев за преговорите што ги водел во Софија. Тој нагласува дека за грабнувањето не знаел ни Гоце Делчев, а со парите од откупот било купено оружје за востанието.
Чернопеев мошне огорчено ќе му говори на Сониксен за тоа што биле нарекувани разбојници. „Да, разбојници сме. Тие дозволуваат нашите жени и деца да бидат малтретирани, а кога ќе побараме помош од нив, само за да го запрат тоа, во името на Христа, тие ни даваат лажни зборови. А тогаш, кога на една нивна жена, од нивната средина, ќе и' зададеме неколкумесечни грижи и неудобност, кои и ние ќе ги споделиме со неа, само за да добиеме средства со кои ќе спасиме еден милион жени од смрт, или од нешто уште полошо, тогаш сме разбојници, илегалци, криминалци. Не, по ѓаволите со таквата цивилизација! Таа не е вистинската“, ќе говори огорчено македонскиот револуционер.
„На таа тема често разговаравме и тој обично така ќе ја изразеше својата горчина. Тој ми остави силен впечаток, како и сите оние млади учители собрани околу него, макар што не беше човек со некое високо образование“, заклучува американскиот новинар.
Грабнувањето на Мис Стон ја кренало на нозе целата отоманска власт, а за потрагата по неа постојано го информирале високиот везир (премиерот). По нивното ослободување, откако бил платен откупот, ниту Мис Стон, ниту Катерина Цилка не можеле да им ги опишат на властите грабнувачите. Што е мошне интересно, власта во ниту еден момент не се посомневала дека главен организатор на грабнувањето бил Сандански.
„Отоманската власт со сите сили се обидувала да ги открие грабнувачите. Нејзините органи биле во трескавична меѓусебна преписка во врска со настанот, а преку својот комесаријат во Софија вршеле притисок врз Бугарското Кнежевство да преземе активности за откривање на грабнатите, кои според неа биле на бугарска територија. Истовремено, нејзината влада, полициските и воените органи биле вклучени во коресподенцијата со американските дипломатски претставници во Истанбул и во Солун и биле дел од активностите околу преговорите за исплаќање на откупот на заробеничките“, ни изјави д-р Драги Ѓоргиев, кој ги објави документите од грабнувањето на Мис Стон, од кои се гледа дека турските власти биле убедени дека зад киднапирањето стои Борис Сарафов.
Дека грабнувањето било организирано беспрекорно и со невидена конспирација може да се дознае и од првичните изјави на Мис Стон по нејзиното ослободување. Таа вели дека од шеснаесеттемина грабнувачи не може да опише ниту еден од нив. Тримесечното патешествие на двете грабнати жени се одвивало драматично и во многу сурови услови. Двата дена кога низ снег се движеле низ планината ги натерале да ги сошијат фустаните што ги носеле на нив за полесно да патуваат. За цело време тие не виделе како изгледа рамнина, постојано биле во планина и во просториите каде што ги држеле воопшто не виделе дневна светлина.
„Не' разнесуваа од планина на планина, од колиба во колиба. Понекогаш ни даваа чаршиски леб, само ладен, а понекогаш селски. Додека престојувавме во подруми ни даваа свежо топло јадење, кога престојувавме во планините, се разбира, имаше јадење што го подготвуваа сами. Не' хранеа со млеко, кокошки и месо од овци и кози. Специјално за нас набавија две чинии и само нам ни дозволуваа да ги користиме“, ќе им изјави Мис Стон на турските власти.
Хронологија на грабнувањето:
3 септември 1901:
Елен Стон, американска мисионерка, е заробена од членови на македонската револуционерна организација, која бара независност од империјата
26 септември 1901:
колешките-мисионерки на Мис Стон добиваат писмо од неа. Во писмото пишува дека киднаперите бараат откуп
од 110.000 долари
28 септември 1901:
американскиот борд на комесари за мисии во странство обелодени дека не може да го плати откупот Американската влада, исто така, соопшти дека нема да го плати откупот
октомври 1901:
роднините на Стоун и група пратеници од Бостон апелираа до американската јавност да собере пари за плаќање на откупот
октомври 1901:
Ч. Дикинсон, американски дипломат во Бугарија, почнува преговори со комитите за ослободување на Мис Стон. Дикинсон бара комитите да прифатат помала сума пари, наведувајќи дека е невозможно да се соберат 110.000 долари.
февруари 1902:
киднаперите по првичното одбивање ја прифаќаат намалената сума пари и Мис Стон е ослободена
(Продолжува)
|
