Мое ќоше

Каде отидоа парите?

Ерол Ризаов

Одговорот на прашањето од насловот е во приказната на стариот партизан Јанез Становник кажана во Охрид пред 30 години

Јанез Становник, познат словенечки економист и политичар, уште во 80-тите години од минатиот век на терасата на хотел „Горица“ спокојно мазнејќи ги своите големи жолти мустаќи, а ла Гоце Делчев, восхитен од величествениот залез на сонцето зад албанските планини со чудесен отсјај во езерото, ми рече нешто од што шашардисан подзинав. Популарниот Словенец кажа нешто толку едноставно што за миг ги смени сите мои однапред подготвени прашања за интервјуто. Тогаш хит-тема беше долгот на Југославија кон светските банки. Владите и политиките трпеа силни критики од најострите домашни и странски новинарски пера за презадолженоста од близу 20 милијарди долари. Бројка од која им се вртеше в глава и на најпознатите економисти. Југословенскиот долг беше политичка и економска тема број еден, поважна од сите реформи.

И што рече стариот лисец Становник. Тресна како гром од ведро небо: „Не е важен износот на долгот“. Го погледнав бело, мислејќи дека е некоја шега што не ја разбирам. Дотогаш никој не беше изговорил вакво нешто, ниту актуелните политичари во владите и централните комитети, ниту економистите, ниту критичарите, дисидентите, никој жив и при здрава памет. По моето вчудовидување, ми додаде и карт бланш: Можеш слободно да објавиш дека ви ја фрлија коската што ја глодате без врска за баснословните 20 милијарди. Вистинските три прашања се каде отидоа парите, кој ги поарчи и како ќе се враќаат. Потоа следуваше за тоа време еретичко објаснување. Висината на долгот сама по себе за Југославија не е проблем. Несреќата е во тоа што парите се потрошени во еден голем дел за гаснење на социјални пожари, за разни субвенции и изградба на големи објекти кои не ги даваат очекуваните резултати, има доста промашени инвестиции, лоши банкарски пласмани, а со другиот дел од парите е направена голема и значајна инфраструктура, патишта, електрани, рафинерии, железници, нафтоводи и канали за наводнување. Практично, еден дел од парите е добро пласиран, со економска логика и оправданост, а другиот дел е чиста политичка парада.

Кога Југославија првпат, вторпат и третпат позајмуваше пари, тоа навистина беа најповолните кредити во светот, извонредно евтини пари. Светска банка и ММФ бргу ги забележаа нашите „бели слонови“ (големи промашени инвестиции) по што финансискиот пазар постави ригорозни услови, особено кога почнавме да земеме нови заеми за да враќаме стари долгови. Значи, синко запиши слободно, главно прашање е за што се потрошени силните задолжувања. И второ, дали со лесно оптоварување на буџетот, стопанството и граѓаните ќе се враќаат парите. Идеално е кога тој што се задолжил е задоволен и прави ќар, а никого не оптоварува со враќањето на парите. Кога земате пари на заем по белиот свет и од државната каса да враќате долгови што некој ги направил пред вас, кога тоа се одразува на квалитетот на живеење на граѓаните, безбедноста, образованието, здравството, на стандардот на целото население, не е важно дали долгот е голем или мал. Ако не можете да го враќате, вие сте банкрот.

Денес Јанез Становник има 90 години, стариот партизан уште е активен. Не знам што би рекол за последните наши мудрувања околу висината на долгот. Бившојугословенските држави денес должат над 150 милијарди долари. При овие високи дострели на демократијата, ретко некој смее како тогаш да праша каде отидоа парите. И за ова прашање „што јужније то тужније“. Сосема ретки и многу вознемирувачки за власта се прашањата колку пари се потрошија на владините преродбенички проекти, скапи споменици и налудничави каприци кои одат од кораби до врби на Вардар. Тоа и денес е голема тајна. Најголемите пари од буџетот и од странските заеми се потрошија на политички мотивирани инвестиции кои немаат допирна точка со економијата. Да се направи тоа во најсиромашната земја на Европа само за да се чувствува некој поубаво е рамно на злосторство. Ќефот нема цена, ама ако плаќаш од свој џеб. Ако пак сиромаштијата ги враќа твоите долгови и го плаќа твојот ќеф, тогаш тоа е голем грев .

Со последната најава од ново големо задолжување за да се вратат стари долгови, премиерот Никола Груевски индиректно призна дека „Скопје 2014“ е политички споменик кој нема врска со економска оправданост. Тој е изграден и се гради на сметка на стандардот на граѓаните на Македонија.