Што велат енциклопедиите за Албанците

Можеби и најголем проблем е што во Македонија главните полемики повторно се насочени кон минатото наместо кон иднината

Ерол Ризаов

Неколку определници за Албанците во првата Македонска енциклопедија од нивната подалечната и поблиска историја предизвика лавина од реакции. Дали случајно и ненамерно се погрешени, дали се производ на предрасуди и националистичка оптовареност на авторите, дали се осмислена политика за заострување на меѓуетничките односи во Македонија како дел од една подлабока стратегија за поделба на Македонија, која од поодамна се лансира од одредени политички и научни средини се прашања кои ја преокупираат македонската и албанската јавност.

За ненамерна грешка тешко може да стане збор, бидејќи и главниот редактор на Македонската енциклопедија, Блаже Ристовски, и приредувачите, иако не се компетентни за делот од албанската историја, сепак, мошне лесно имале пристап во голем број научни трудови од признати и угледни албанолози, меѓу кои има и Македонци, но и од голем број светски угледни енциклопедии во кој се разработува потеклото, јазикот, историјата и животот на Албанците. Најверојатно, не станува збор за случајности, ненамерни грешки или, пак, за недостиг од квалификувани луѓе кои можат овие определници да ги стокмат со енциклопедиски јазик.

Во второто издание на Енциклопедија на Југославија, печатена 1983 година, во определниците Албанско-југословенски односи и во определницата Албанци изненадувачки научно се дадени податоците за Албанците на целиот Балкански Полуостров. Велам изненадувачки поради познатите стереотипи спрема Албанците во бивша Југославија, особено во периодот од раните 80-ти до 90-ти години од 20 век. Во такви услови една Енциклопедија на Југославија високопрофесионално со енциклопедиски јазик ги соопштува податоците за албанскиот народ. Оваа енциклопедија, објавена и на македонски јазик како прво издание, има еминентни редакции од сите републики и покраини на Југославија, кои во една сложена процедура ги одобрувале текстовите за објавување во најугледниот Лексикографски завод на Југоисточна Европа, а тоа е тогаш Југословенскиот лексикографски завод од Загреб, кој сега го носи името на Мирослав Крлежа.

Еве дел од македонската редакција која учествувала во подготовката на Енциклопедијата на Југославија и во организацијата на определниците за Македонија. Главен уредник во редакцијата за Македонија е д-р Харалампие Поленаковиќ, академик на МАНУ, уредници по струки се Михајло Апостолски, претседател на МАНУ, д-р Ксенте Богоев, д-р Евгениј Димитров, д-р Ханс Ем, д-р Владо Ивановски, д-р Иван Катарџиев, Блаже Конески, Димче Коцо, Љубен Лапе, Матеја Матевски, Галаба Паликрушева...

Во определницата Албанско-југословенски односи. Ран период, пренесено во најкратки црти, пишува: Словените со Албанците морале да дојдат во непосреден допир набрзо по доселувањето на Балканскиот Полуостров, но за тие најрани односи не се зачувани никакви податоци. Посебни заклучоци можат да се изведат од заемните јазични влијанија во тој ран период. Етниконот Арбанаси и името на земјата Рабан, изведено од арбан (ум), затврдени меѓу балканските Словени, сведочат за тоа дека пределот Арбану, пошироката област на Круја, го претставувала јадрото на нивната најстара територија.

Во истата Енциклопедија на Југославија во определницата Албанци (алб. Schqiptaret). Име, пишува: Shqiptar е поново национално име, стариот назив е Arber, Arben, Arberesh. Во вториот век Клавдиј Птоломеј го забележал во мапата на светот името на илирското племе Албанои и градот Албанополис на подрачјето на денешна средна Албанија. Стариот облик на името бил во употреба најпрвин во средна Албанија, а со текот на времето станал општонародно име на Албанците во периодот пред Скендер-бег; денес се употребува во јужна Италија и Сицилија, Грција и во Арбанаси крај Задар. Во грчкиот и латинскиот облик е содржан староилирскиот топоним - кај Србите е забележан Рабан (12 век), Арбанаси (14 век), Арнаут, а во народниот јазик Арбанас; во бугарскиот народен јазик Арбанану; во старороманскиот Арбанас; кај Турците - Арнаут, Арнавут. Тргнувајќи од обликот Арб - (не Алб) и домашните извори кои Арбен го идентификуваат со зборот поле, рамница, научниците истакнуваат дека тоа име е блиску до латинското Арвун: нива, поле, и старогрчкото Ароура: нива, земја, воопшто. Новото име за народот Шкипитар, а за земјата Шкипери (Шкипни) повеќе се употребува меѓу Албанците во периодот на османлиската власт. Тоа пошироко се употребува во 18 век, а доминира во 19 век кога се формира албанската нација и настанува нејзината национална преродба.

Јазик. Албанците се еден од најстарите народи на Балканот, меѓутоа, според зачуваните податоци, првите албански јазични споменици во историјата на албанскиот јазик се јавуваат мошне доцна дури во 14 век, а првата печатена книга во 16 век. Од првите јазични споменици, највредни се одломката од Велигденското евангелие (образец на крштавање од 1462 година) со особини на говорот на средноалбанската покраина Мат, албанскиот (арбанаски, арбанашки, арбански)јазик е член на големата индоевропска јазична фамилија, достигнувањата што се остварени во текот на еден век во индоевропската компаративна лингвистика овозможија поточни и посигурна определеност на тој јазик во кругот на индоевропската јазична заедница. Бидејќи нема текстови на илирски јазик, лингвистите се присилени тој јазик да го проучуваат врз граѓа што по својот карактер недоволно го открива, т.е. врз личните имиња, имињата на племињата и местата што се зачувани на грчките и латинските натписи и во текстовите на античките автори. Лингвистичките, етнолошките, археолошките и другите истражувања упатуваат на илирско потекло на албанскиот јазик.

Настанување и развој. Албанците како народ почнале да се формираат во раниот среден век. Додека Илирите од северниот Илирикум се стопиле во Словените, во повеќевековен процес, дел од Илирите од јужниот Илирикум нашол прибежиште во побезбедните краишта на југот на Балканот, и од нив водат потекло Албанците. Гледиштето на илирското потекло на Албанците не го оспорува присуството на грчкиот, словенскиот, влашкиот, подоцна на турскиот елемент и на другите етнички елементи и нивно учество во процесот на создавањето на албанскиот народ во средниот век. Таквиот развој може да се поткрепи од филолошкото, археолошкото и етнолошкото истражување.

Во светски познатите енциклопедии речиси нема разлики од она што се констатира во определниците на Енциклопедија на Југославија. Така, на пример, во познатата Енциклопедија Британика во определниците за Албанците стои: „Албанците се потомци на Илирите, антички индоевропски народи кои живееле во Централна Европа и мигрирале кон југот во почетокот на железната доба“. Исто така, во Британика во делот Албанци - (историско потекло): „Потеклото на албанскиот народ не е дефинитивно познато, но податоците извлечени од историјата и од лингвистички, археолошки и антрополошки студии водат до заклучокот дека Албанците се директни потомци на Илирите, транзицијата од Илири кон Албанци очигледно се случила помеѓу 4 и 6 век. Некои автори, сепак, не се согласуваат со ваквите тези, аргументирајќи дека Илирите биле не само автохтони за Албанија и албанските деривати од дијалектот на сега исчезнатиот тракиски јазик“. Илирската култура се верува дека еволуирала од камената доба и се манифестирала на територијата на Албанија кон почетокот на бронзената доба околу 2000 година пред нашата ера. Илирите не биле униформно тело на народ, туку конгломерат на многу племиња кои го населиле западниот дел на Балканот. Генерално, Илирите на високите предели на Албанија биле поизолирани отколку оние во низините и нивната култура еволуирала побавно - разлика која опстојува низ целата историја на Албанија.

И познатата енциклопедија на Интернет Википедија пишува за потеклото на Албанците. Потеклото на Албанците веќе подолго време е спорно прашање меѓу историчарите. Поголемиот дел од нив заклучуваат дека се потомци на популацијата на праисториски Балканци, како што се Илирите, Дакијците и Тракијците. Малку е познато за овие народи, па тие се измешале меѓусебно во трако-илирски и дако-тракиски контактни зони дури и во антиката. Албанците првпат се појавуваат во историските записи на византиски извори во доцниот 11 век. Во ова време тие биле целосно христијанизирани.

Сето ова можело и требало да се има предвид, бидејќи претставува екстракт од научни истражувања на стотици угледни албанолози и историчари. Втор, сериозен, можеби и најголем проблем е што во Македонија главните полемики повторно се насочени кон минатото наместо кон иднината. Политиката наместо да ги стимулира нишките на заедништво, поттикнува раздор.Повторно со запострување на односите мегу Македонците и Албанците се отвара Пандорината кутија со идеите за поделба на Македонија. Тоа предизвикува мобилизација на Албанците и Македонците што мириса на опасна предизборна доктрина со далекусежни последици. Ако работите излезат од контрола, што е мошне лесно во вакви напрегнати односи, крајниот резултат може да биде одложување на приемот на Македонија во НАТО, одлагање на датумот за преговори за влез во ЕУ, формирање на паралелна Албанска академија на науките, што ќе значи нов увод на заострување на односите до граница на конфликти и делби.

За утеха на Албанците може да биде она што допрва ќе се случува со македонската енциклопедија. Веќе првите навестувања по посериозно читање и проучување укажуваат на многу големи грешки и кај Македонците и македонската историја и култура. Оптовареноста со дневна политика произведува грешки не само кај другите народи и соседите, туку и кај сопствениот народ. Одредниците за македонските преродбеници кои ги удриле темелите на современата македонска држава и нација и кои се жртвувале за тоа во 19 и 20 век, се срамно помали и минимизирани во однос на денешните политички преродбеници и нивните апологети. Дневополитчикиот аршин кон својот народ и култура и национализмот кон другите народи е влезен на голема врата во македонската енциклопедија. Нема да биде изненадување, кога сето тоа ќе се види и македонските научници да бараат целосно повлекување на енциклопедијата која не само што не може да го носи префиксот македонска, туку уште помалку да биде енциклопедија на Македонија.