Мислења

Педесет години по кубанската ракетна криза

Џозеф Нај

Хрушчов даде живописна метафора во едно од неговите писма до Кенеди: „Ние и вие одлучивме сега да не ги влечеме краевите на јажето на кое беше врзан јазолот на војната“

Овој месец се одбележува 50-годишнината од кубанската ракетна криза - оние 13 дена во октомври 1962 година, кои веројатно го донесоа светот најблиску до голема нуклеарна војна. Претседателот Џон Кенеди јавно го предупреди Советскиот Сојуз да не внесува офанзивни проектили во Куба. Но, советскиот лидер Никита Хрушчов одлучи тајно да ја помине црвената линија на Кенеди и да ги стави Американците пред свршен чин. Кога еден американски извиднички авион ги откри проектилите, изби криза.

Некои од советниците на Кенеди се залагаа за воздушен напад и инвазија за да се уништат ракетите. Кенеди ја мобилизираше армијата, но исто така купи време со објавување поморска блокада на Куба. Кризата стивна кога советските бродови што носеа дополнителни проектили се вратија назад, а Хрушчов се согласи да ги отстрани постојните ракети од островот. Како што тогашниот американски државен секретар Дин Раск кажа: „Ние бевме во ситуација лице в лице и мислам дека другата страна тукушто трепна“.

На прв поглед, ова беше рационален и предвидлив исход. САД имаа предност од 17:1 во однос на нуклеарно оружје. Советите едноставно имаа помала огнена моќ од Американците.

Но, сепак САД превентивно не ги нападнаа локациите каде што се наоѓаа советските проектили, кои беа релативно ранливи, бидејќи ризикот дека дури и една или две советски ракети може да бидат истрелани кон американски град беше доволен да ја одврати идејата за прв удар. Покрај тоа, и Кенеди и Хрушчов стравуваа дека рационалните стратегии и внимателната пресметка може да излезат од контрола. Хрушчов даде живописна метафора во едно од неговите писма до Кенеди: „Ние и вие одлучивме сега да не ги влечеме краевите на јажето на кое беше врзан јазолот на војната“.

Во 1987 година, јас бев дел од групата експерти кои на Универзитетот Харвард се сретнаа со советниците на Кенеди за да ја проучат кризата. Роберт Макнамара, секретар за одбрана во мандатот на Кенеди, рече дека станал многу попретпазлив како што се развивала кризата. Во тоа време, тој верувал дека веројатноста за нуклеарна војна како резултат на кризата може да биде 1:50 (иако тој излезе со многу повисок процент откако во 1990-тите дозна дека Советите веќе доставиле нуклеарно оружје во Куба).

Даглас Дилан, министер за финансии во администрацијата на Кенеди, рече дека сметал оти ризикот од нуклеарна војна е околу нула. Тој не гледал знаци како ситуацијата би можела да ескалира во нуклеарна војна, па затоа бил подготвен посилно да ги притисне Советите и да преземе поголем ризик отколку што тоа било случај со Макнамара. Генералот Максвел Тејлор, началник на Генералштабот на здружените сили, исто така, верувал дека ризикот од нуклеарна војна е мал и се пожалил дека САД многу лесно му попуштиле на Советскиот Сојуз. Тој верувал дека Американците треба да го соборат режимот на Кастро.

Но, ризикот од губење контрола врз ситуацијата беше на товар на Кенеди, па тоа е и причината зошто тој зазеде повнимателна позиција отколку што посакуваа некои од неговите советници. Поуката од оваа приказна е дека мало нуклеарно заплашување дава позитивни резултати.

Сепак, се' уште има нејаснотии во врска со ракетната криза, кои прават да биде тешко да се припише резултатот во целост на нуклеарната компонента. Консензусот во јавноста беше дека САД победија. Но, колку САД победија и зошто победија е тешко да се утврди.

Има најмалку две можни објаснувања за исходот покрај помирувањето на Советите со супериорната нуклеарна моќ на Америка. Едното се фокусира на важноста на релативниот удел на двете суперсили во кризата: САД не само што имаа поголем удел во соседна Куба отколку Советите, туку исто така, можеа да донесат и конвенционални сили. Поморската блокада и веројатноста од американска инвазија го зајакнаа кредибилитетот на американското заплашување, ставајќи го психолошкиот товар врз Советскиот Сојуз.

Другото објаснување се осврнува на претпоставката дека кубанската ракетна криза беше апсолутна победа на САД. Американците имаа три опции: „отворање оган“ (бомбардирање на местата на проектилите); „истиснување“ (блокада на Куба за да се убедат Советите да ги повлечат проектилите) и „отк��п“ (да им се даде на Советите нешто што тие сакаат).

Долго време, учесниците малку зборуваа за „откупните“ аспекти на решението. Но, подоцнежните докази покажуваат дека тивкото американско ветување за повлекување на застарените проектили од Турција и Италија веројатно беше многу поважно отколку што се мислело во тоа време (САД, исто така, јавно дадоа гаранции дека нема да извршат инвазија врз Куба).

Може да заклучиме дека нуклеарното заплашување има значење во кризата, и дека нуклеарната димензија била вклучена во размислувањата на Кенеди. Но, односот во нуклеарното оружје не беше тоа што е најзначајно колку што беше стравот дека дури и само неколку нуклеарни оружја ќе направат неподнослив пустош.

Колку реални беа овие ризици? Тешко е да се замисли дека таков нуклеарен напад би останал само тактички. Кенет Валц, американски експерт, неодамна објави текст со наслов „Зошто Иран треба да направи нуклеарна бомба“. Во рационален, предвидлив свет, таквиот исход може да произведе стабилност. Во реалниот свет, кубанската ракетна криза покажа дека не може. Како што кажа Макнамара, „ние имавме среќа“.

(Авторот е професор на Харврад и пишува за „Проект синдикејт“. „Утрински весник“ е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)